گفته‏اند: مراد ملائكه حفظه است. و بعضى «1» گفته‏اند: مراد فرشته موكل بر ارواح است.

و ليكن هيچ يك از اين اقوال دليلى بر گفته خود ندارند.

بعضى «2» هم گفته‏اند: مراد از آن جبرئيل است. و بعضى «3» گفته‏اند: أرواح مردم است، كه با ملائكه در يك صف مى‏ايستند، و اين در خصوص ايامى است كه نفخه اول دميده شده، و نفخه دوم دميده نشده، و ارواح به اجساد برنگشته‏اند. بعضى «4» هم گفته‏اند:

مراد قرآن است، و منظور از ايستادن قرآن، ظهور آثار آن در آن روز است كه سعادت مؤمنين و شقاوت كفار به وسيله قرآن در آن روز ظاهر مى‏شود.

ولى اين سه نظريه صحيح نيست، براى اينكه هر چند كه كلمه روح در كلام خداى تعالى بر هر سه معنا اطلاق شده، و ليكن در هر جا با يك قيد آمده، مثلا فرموده:" وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي" «5»، و يا فرموده:" نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ" «6»، و يا فرموده:" قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ" «7»، و يا فرموده:" فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا" «8»، و يا فرمود:" وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا" «9»، و ليكن در آيه مورد بحث روح مطلق آمده، علاوه بر اين دو قول اخير تحكمى است روشن.

و كلمه" صفا" حالى است از روح و ملائكه، و اين كلمه مصدرى است كه اسم فاعل از آن اراده شده، و حالت صافين را مى‏رساند، و چه بسا از مقابله‏اى كه ميان روح و ملائكه انداخته استفاده شود كه روح به تنهايى يك صف را، و ملائكه همگى يك صف را تشكيل مى‏دهند.

منظور از كسانى كه در قيامت" لا يَتَكَلَّمُونَ" و مراد از استثناء:" إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ ..."

و جمله" لا يَتَكَلَّمُونَ" بيانى است براى جمله" لا يَمْلِكُونَ مِنْهُ خِطاباً" و ضمير فاعل در آن به همه اهل محشر بر مى‏گردد، چه روح، چه ملائكه، چه انس، و چه جن، و سياق بر اين معنا شاهد است.

ولى بعضى «10» گفته‏اند: ضمير به روح و ملائكه بر مى‏گردد. بعضى «11» ديگر گفته‏اند: به‏

(1 و 2 و 3) روح المعانى، ج 30، ص 20.

(4) روح المعانى، ج 30، ص 20.

(5) دميدم در او از روحم. سوره حجر، آيه 29.

(6) روح الامين به او نازل شد. سوره شعراء، آيه 193.

(7) بگو روح القدس آن را نازل كرده. سوره نحل، آيه 102.

(8) پس فرستاديم به سوى او روح خود را. سوره مريم، آيه 17.

(9) و اين چنين ما به سويت وحى كرديم روحى از امر خود را. سوره شورى، آيه 52.

(10) روح المعانى، ج 30، ص 20.

(11) روح المعانى، ج 30، ص 21.