اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّكَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ" «1»، و نيز فرموده:" إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً" «2».
و معناى آيات سهگانه در دادن ضابطه كلى براى صفت اهل دوزخ و اهل بهشت در اين خلاصه مىشود كه: اهل جهنم اهل كفر و فسوق، و اهل بهشت اهل ايمان و تقوايند، و در اين ميان طوائف ديگرى غير آن دو طائفه هستند كه از مستضعفين مىباشند، كسانى كه به گناهان خود اعتراف داشته، اعمالى صالح را با اعمالى زشت مخلوط مىكنند، و نيز طوائف ديگرى كه امرشان به دست خداى سبحان است، و چه بسا با شفاعت و وسائل ديگر مشمول مغفرت خدا بشوند.
پس معناى جمله" هِيَ الْمَأْوى" در آيه" فَأَمَّا مَنْ طَغى ... هِيَ الْمَأْوى"" هى مأواه" است، يعنى جهنم ماواى او است، و الف و لام كه در اول كلمه است به جاى ضمير آمده، ممكن هم هست ضمير حذف شده و تقدير كلام" هى الماوى له" باشد.
و در آيه" وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ ..."، كلمه" مقام" اسم مكان است، و منظور مكانى است كه در آن جسمى از اجسام بايستد، اين اصل در معناى كلمه مقام است، هم چنان كه اسم زمان و مصدر ميمى نيز معناى اصلى آن است، و ليكن بسا مىشود كه صفات و احوال چيزى به نوعى عنايت محل و قرارگاه آن چيز اعتبار مىشود، و به آن صفات و احوال، مقام و منزلت اطلاق مىشود، مثل آن آيهاى كه در مورد شهادت مىفرمايد:" فَآخَرانِ يَقُومانِ مَقامَهُما" «3»، و قول نوح كه به حكايت قرآن به قوم خود گفت:" إِنْ كانَ كَبُرَ عَلَيْكُمْ مَقامِي وَ تَذْكِيرِي بِآياتِ اللَّهِ" «4»، و قول ملائكه كه بنا به حكايت خداى تعالى گفتند:" وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ" «5»، كه در اين چند مورد كلمه مقام نه اسم مكان واقعى است، و نه اسم
(1) آنچه در آسمانها و زمين است از آن خدا است، تا بدكاران را بدانچه كردهاند و نيكوكاران را به نيكى جزاء دهد، نيكوكارانى كه از گناهان كبيره كه خدا نهيشان كرده اجتناب مىكنند، و تنها مرتكب گناهان كوچك مىشوند، و پروردگار تو واسع المغفرة است. سوره نجم، آيه 32. (2) اگر از گناهان كبيرهاى كه از آن نهى شدهايد اجتناب كنيد، ما گناهانتان را كفاره مىدهيم و در منزلى آبرومند داخل مىسازيم. سوره نساء، آيه 31. (3) دو نفر از كسانى كه گواهان نخست بر آنها ستم كردهاند به جاى آنها قرار مىگيرند. سوره مائده، آيه 107. (4) اگر مقام من و اينكه آيات خدا را به شما تذكر مىدهم بر شما گران مىآيد. سوره يونس، آيه 71. (5) هيچ يك از ما نيست مگر آنكه مقامى معلوم دارد. سوره صافات، آيات 164.