مراد از فتح، فتح مكه است. و نيز بگوييم اين سوره بعد از صلح حديبيه و بعد از نزول سوره فتح و قبل از فتح مكه نازل شده است.

" وَ رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْواجاً" راغب در مفردات مى‏گويد كلمه" فوج" به معناى جماعتى است كه به سرعت عبور كنند، و جمع اين كلمه" افواج" مى‏آيد «1». و بنا به گفته وى معناى" داخل شدن مردم در دين خدا افواجا" اين است كه جماعتى بعد از جماعتى ديگر به اسلام در آيند، و مراد از" دين اللَّه" همان اسلام است، چون خداى تعالى به حكم آيه" إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ" «2» غير اسلام را دين نمى‏داند.

وجه و مناسبت امر به حمد و استغفار پروردگار، بعد از ديدن نصر الهى‏

" فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كانَ تَوَّاباً" از آنجايى كه اين نصرت و فتح اذلال خداى تعالى نسبت به شرك، و اعزاز توحيد است، و به عبارتى ديگر اين نصرت و فتح ابطال باطل و احقاق حق بود، مناسب بود كه از جهت اول سخن از تسبيح و تنزيه خداى تعالى برود، و از جهت دوم- كه نعمت بزرگى است- سخن از حمد و ثناى او برود، و به همين جهت به آن جناب دستور داد تا خدا را با حمد تسبيح گويد.

البته در اين ميان وجه ديگرى براى توجيه و مناسبت اين دستور هست، و آن اين است كه حق خداى عز و جل كه رب عالم است، بر بنده‏اش اين است كه او را با صفات كمالش ذكر كند و همواره بياد نقص و حاجت خود بيفتد، و چون فتح مكه باعث شد رسول خدا (ص) از گرفتاريهايى كه در از بين بردن باطل و قطع ريشه فساد داشت فراغتى حاصل كند، دستورش داد كه از اين به بعد كه فراغتت بيشتر است، به ياد جلال خدا- كه تسبيح او است- و جمالش- كه حمد او است و نقص و حاجت خودش، كه استغفار است- بپردازد، و معناى استغفار در مثل رسول خدا (ص) كه آمرزيده هست، درخواست ادامه مغفرت است، چون احتياج به مغفرت از نظر بقاء عينا مثل احتياج به حدوث مغفرت است، (دقت فرماييد). و اين استغفار از ناحيه آن جناب تكميل شكرگزارى است، و ما در آخر جلد ششم اين كتاب گفتارى در معناى آمرزش گناه گذرانديم.

" إِنَّهُ كانَ تَوَّاباً"- اين جمله دستور به استغفار را تعليل مى‏كند، و در عين حال تشويق و تاكيد هم هست.

(1) مفردات راغب، ماده" فوج".

(2) همانا دين در نزد خدا اسلام است. سوره آل عمران، آيه 19.