قبل از ورود در تفسير اين سوره، توجه به چند نكته لازم است:
1ـ نام هاى اين سوره و محل نزول آن نام مشهور اين سوره بنى اسراييل است و نام هاى ديگرى نيز از قبيل اسراء و سبحان دارد.
روشن است كه هر يك از اين نام ها به تناسب مطالبى است كه در اين سوره در رابطه با آن وجود دارد، اگر نام بنى اسراييل بر آن گذاشته شده به خاطر آن است كه بخش قابل ملاحظه اى در آغاز و پايان اين سوره پيرامون بنى اسراييل است.
و اگر به آن اسراء گفته مى شود، به خاطر نخستين آيه آن كه پيرامون اسراء (معراج) پيامبر(صلى الله عليه وآله) سخن مى گويد و سبحان نيز از نخستين كلمه اين سوره گرفته شده است.
ولى در رواياتى كه فضيلت اين سوره را بيان مى كند، تنها به نام بنى اسراييل برخورد مى كنيم و به همين علت غالب مفسران همين نام را براى سوره برگزيده اند.
به هر حال مشهور و معروف اين است كه تمام يك صد آيه اين سوره، در مكه نازلشده است و مفاهيم و محتواى آن نيز كاملا متناسب با سوره هاى مكى است، هر چند [ (1)1ـ تفسير آلوسى، ج15، ص2 ] بعضى از مفسران معتقدند پاره اى از آيات آن در مدينه نازل شده است، ولى گفتار مشهور صحيح تر به نظر مى رسد.
2ـ فضيلت اين سوره از پيامبر(صلى الله عليه وآله) و همچنين از امام صادق(عليه السلام)، اجر و پاداش فراوانى براى كسى كه اين سوره را بخواند نقل شده است از جمله اينكه:
در روايتى از امام صادق(عليه السلام) چنين مى خوانيم:
مَنْ قَرَأَ سُورَةَ بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي كُلِّ لَيْلَةِ جُمُعَة لَمْ يَمُتْ حَتَّى يُدْرِكَ الْقَائِمَ(عليه السلام) وَ يَكُونَ مِنْ أَصْحَابِهِ».
«كسى كه سوره بنى اسراييل را هر شب جمعه بخواند، از دنيا نخواهد رفت تا اينكه قائم را درك كند و از يارانش خواهد بود.» كرارا گفته ايم پاداش ها و فضيلت هايى كه براى سوره هاى قرآن بيان شده، هرگز براى خواندن تنها نيست، بلكه خواندنى است كه توأم با تفكر و انديشه و سپس الهام گرفتن براى عمل باشد.
مخصوصا در يكى از همين روايات مربوط به فضيلت اين سوره مى خوانيم، «من قرأها فرقّ قلبه عند ذكر الوالدين»;(2) كسى كه اين سوره را بخواند و به هنگامى كه به توصيه هاى خداوند در ارتباط با پدر و مادر در اين سوره مى رسد، عواطف او تحريك شود و احساس محبت بيشتر نسبت به پدر و مادر كند، داراى چنان پاداشى است.
بنابراين الفاظ قرآن هر چند بلا شك محترم و پر ارزش است، ولى اين الفاظ مقدمه اى است براى معانى و معانى مقدمه اى است براى عمل.
3ـ محتواى اين سوره در يك نگاه كوتاه گفتيم اين سوره بنا بر مشهور از سوره هايى است كه در مكه نازل شده است و طبعا ويژگى هاى سوره هاى مكى در آن جمع است، از جمله دعوت مؤثر به توحيد و توجه [ (1)1 . وسائل الشيعه، ج7، ص410 2 . المصباح للكفعمي، ص441 ] دادن به معاد و نصايح سودمند و مبارزه با هرگونه شرك و ظلم و انحراف.
به طوركلى مى توان گفت آيات اين سوره بر محور امور زير دور مى زند.
1ـ دلايل نبوت مخصوصا قرآن و نيز معراج.
2ـ بحث هايى مربوط به معاد، مساله كيفر و پاداش و نامه اعمال و نتايج آن.
3ـ بخشى از تاريخ پر ماجراى بنى اسراييل كه در آغاز سوره و پايان آن آمده است.
4ـ مساله آزادى اراده و اختيار و اينكه هرگونه عمل نيك و بد، نتيجه اش به خود انسان بازمى گردد.
5ـ مسأله حساب و كتاب در زندگى اين جهان كه نمونه اى براى جهان ديگر است.
6ـ حق شناسى در همه سطوح، مخصوصا درباره خويشاوندان و به خصوص پدر و مادر.
7ـ تحريم اسراف و تبذير و بخل و فرزندكشى و زنا و خوردن مال يتيمان و كم فروشى و تكبر و خونريزى.
8ـ بحث هايى در زمينه توحيد و خداشناسى.
9ـ مبارزه با هرگونه لجاجت در برابر حق و اينكه گناهان، ميان انسان و مشاهده چهره حق، پرده مى افكند.
10ـ شخصيت انسان و فضيلت و برترى او بر مخلوقات ديگر.
11ـ تأثير قرآن براى درمان هرگونه بيمارى اخلاقى و اجتماعى.
12ـ اعجاز قرآن و عدم توانايى مقابله با آن.
13ـ وسوسه هاى شيطان و هشدار به همه مؤمنان به راه هاى نفوذ شيطان در انسان.
14ـ بخشى از تعليمات مختلف اخلاقى.
15ـ و سرانجام فرازهايى از تاريخ پيامبران به عنوان درس هاى عبرتى براى همه انسان ها و شاهدى براى مسايل بالا.
به هر صورت مجموعه بحث هاى عقيدتى و اخلاقى و اجتماعى در اين سوره، نسخه كاملى را تشكيل مى دهد براى ارتقا و تكامل بشر در زمينه هاى مختلفو جالب اينكه اين سوره با «تسبيح خداوند» شروع مى شود و با «حمد و تكبير»او پايان مى گيرد. تسبيح نشانه اى است براى پاكسازى و پيراستن از هرگونه عيب و نقص و حمد نشانه اى است براى آراستن به صفات فضيلت و تكبير رمزى است بهپيشرفت و عظمت.
معراج گاه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ اْلأَقْصَى الَّذِي بارَكْنا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آياتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ(1)
به نام خداوند بخشنده مهربان
1ـ پاك و منزه است خدايى كه بنده اش را در يك شب از مسجدالحرام به مسجد اقصى كه گرداگردش را پر بركت ساختيم برد، تا آيات خود را به او نشان دهيم او شنوا و بيناست.
نخستين آيه اين سوره، از مساله اسراء يعنى سفر شبانه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از مسجدالحرام به مسجد اقصى (بيت المقدس) كه مقدمه اى براى معراج بوده است، سخن مى گويد، اين سفر كه در يك شب و مدت كوتاهى صورت گرفت، حداقل در شرايط آن زمان از طرق عادى به هيچ وجه امكان پذير نبود و جنبه اعجاز آميز و كاملا خارق العاده داشت.
نخست مى گويد: «منزه است آن خداوندى كه بنده اش را در يك شب از مسجدالحرام به مسجد اقصى برد»; { سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ... .
اين سير شبانه خارق العاده، به خاطر آن بود كه بخشى از آيات عظمت خود را به او نشان دهيم; { ...لِنُرِيَهُ مِنْ آياتِنا... و در پايان اضافه مى كند: «خداوند شنوا و بينا است»; { ...إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ... . اشاره به اينكه اگر خداوند پيامبرش را براى اين افتخار برگزيد بى دليل نبود; زيرا او گفتار و كردارى آنچنان پاك و شايسته داشت كه اين لباس بر قامتش كاملا زيبا بود، خداوند گفتار پيامبرش را شنيده و كردار او را ديده و لياقتش را براى اين مقام پذيرفته بود.
[ (1)1 . اسراء ] بعضى از مفسران اين احتمال را نيز در جمله فوق داده اند كه منظور از آن، تهديد منكران اين اعجاز است كه خداوند سخنانشان را مى شنود و اعمالشان را مى بيند و از توطئه آنها آگاه است.
اين آيه در عين فشردگى، بيشتر مشخصات اين سفر شبانه اعجاز آميز را بيان مى كند:
1ـ جمله اسرى نشان مى دهد كه اين سفر، شب هنگام واقع شد; زيرا «اسراء» در لغت عرب به معنى سفر شبانه است، در حالى كه كلمه «سير» به مسافرت در روز گفته مى شود.