انسان گناه مرتكب مىشود، بعد خودش را ملامت مىكند. اين ملامت وجدان يعنى چه اين عذاب وجدان كه هم شنيده ايد يعنى چه دولتهاى استعمارى افرادى را طورى تربيت مىكنند كه وجدان در اينها بميرد. در عين حال موقعش كه مىشود، وجدانى كه خيال مىكنند مرده است، باز يك چراغ كوچكى در آن روشن و زنده است. خلبان هيروشيما را اصلا براى يك چنان جنايتى تربيت كرده بودند ولى وقتى كه رفت بمب خودش را انداخت و بعد هم نگاه كرد به شهرى كه در آتش مىسوخت و ديد مردم بى گناه، پيرمرد و پيرزن، بچه كوچك، افرادى كه اساسا در ميدان جنگ وارد نشده اند دارند چه جور در ميان آتش دست و پا مىزنند، از همان ساعت حالش بهم خورد بعد در آمريكا آمدند از او استقبال كردند، تجليل كردند، تشويق كردند اما جلوى عذاب وجدان او را نتوانستند بگيرند كم كم همان آدم به خاطر عذاب وجدان ديوانه شد، بردنش دارالمجانين.
قرآن هم مىگويد: لا اقسم بالنفس اللوامة (22) خدا در انسان نفس لوامه آفريده، انسان خودش واعظ خودش مىشود. اميرالمومنين مىفرمايد: من لم يجعل الله له واعظا من نفسه لم ينفعه موعظه غيره يعنى هر كسى كه خداوند در درونش براى او واعظى از خودش براى خودش قرار ندهد، موعظه ديگران بنشينى و بهره ببرى، اشتباه مىكنى اول بايد در درون خودت واعظى ايجاد كنى، وجدان خودت را زنده كنى، آن وقت از موعظه واعظ بيرونى هم استفاده مىكنى. انسان خودش خودش را موعظه مىكند، خودش خودش را ملامت مىكند، خودش عليه خودش حكم صادر مىكند و قضاوت مىكند. انسان خودش را محاسبه مىكند جزء دستورهاى عجيب مسلم دينى ما محاسبه النفس است، مىگويد از خودتان حساب بكشيد: حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبوا (متاسفانه اين حرفها فراموش شده) از خودتان حساب بكشيد و انسان مىتواند از خودش حساب بكشد و بايد از خودش حساب بشد. و زنوا انفسكم قبل ان توزنوا (23) خودتان را وزن كنيد، بسنجيد قبل از آنكه شما و اعمال شما را در قيامت بسنجند، وزن كنند. انسان، خودش خودش را وزن مىكند، مىسنجد، خودش از خودش حساب مىكشد. انسان خودش را مجازات مىكند.
همه اينها دليل بر اين است كه انسان شخصيت مركبى دارد. اين شخصيت مركب، قسمت عالى دارد كه قسمت انسانى اوست و قسمت دانى دارد كه قسمت حيوانى اوست. آزادى معنوى يعنى قسمت عالى و انسانى انسان از قسمت حيوانى و شهوانى او آزاد باشد.