دانش نامه امیر المؤمنین علیه السلام بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ

اعتدال و حدّ وسط شناسانْد. ¹ امامان قدس سرهما بر اين جايگاه اهل بيت نيز اشاره كرده‏اند و از جمله حضرت سجّاد عليه السلام در صلوات شعبانيه فرموده است:

اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ الفُلكِ الجارِيَةِ فِي اللُّجَجِ الغامِرَةِ؛ يَأمَنُ مَن رَكِبَها ويَغرَقُ مَن تَرَكَها؛ المُتَقَدِّمُ لَهُم مارِقٌ؛ وَالمُتَأَخِّرُ عَنهُم زاهِقٌ، وَاللاّزِمُ لَهُم لاحِقٌ. ² خداوندا ! بر محمّد و خاندان محمّد، درود فرست؛ آن كشتى شتابان در درياهاى ژرف، كه هر كس بدان درآيد، در امنيت خواهد بود و هر كس از آن سر برتابد، نابود مى‏شود. پيشى‏گيرندگان بر آنان منحرف و بازماندگان از آنان از دست رفتنى و همگامان با آنان به مقصود رسَنده اند.

بدين‏سان، پيشوايان الهى، لزوم اعتدال در انديشه و زندگى را براى انسان طرح كرده و بدان تأكيد ورزيده‏اند و از اين همه، به روشنى مى‏توان دريافت كه خروج از اعتدال و افتادن كام افراط و تندروى، پيامدى جز ناهنجارى و گاه كشيده شدن به فساد، نخواهد داشت.

خوارج، در حوزه فرهنگ اسلامى، جريانى است افراطى با مواضعى تند و به دور از اعتدال. اين ويژگى خوارج در احاديث نبوى با عنوان «تعمّق» آمده است:

إنَّ أقواما يَتَعَمَّقونَ فِي الدّينِ يَمرُقونَ مِنهُ كَما يَمرُقُ السَّهمُ مِنَ الرَّمِيَّةِ. ³ گروهى هستند كه در دين، سختگيرى مى‏كنند و چون رها شدن تير از كمان، از دينْ دور مى‏شوند.

اكنون و پيش‏تر از آن كه به ريشه‏هاى جريان خوارج بپردازيم، اندكى اين اصطلاح را بكاويم.

1 -  ر. ك: اهل بيت در قرآن و حديث.

2 - مصباح المتهجّد: 361/485 و 828/888، الإقبال: 3/300، المزار الكبير: 401/1، بحارالأنوار: 90/20.

3 -  مسند ابن حنبل: 4 / 318 / 16615 از انس بن مالك، كنز العمّال: 11 / 288 / 31543 به نقل از ابن جرير.