اگرچه در باب حقيقت و ماهيت ايمان، اختلاف نظرهايى در ميان متكلمان مسلمان وجود دارد، ولى ويژگى هاى مهم آن بدين قرار است: اوّلا، ايمان عبارت است از تصديق و اذعان قلبى كه نوعى صفت و حالت نفسانى نسبت به يك امر است. بنابراين با صِرفِ شناخت و معرفت، متفاوت است.(1)
ثانياً، جايگاه تحقق ايمان نفس و قلب است و اگرچه آثار قولى و فعلى دارد، تحقق حقيقت آن متوقّف بر قول يا عمل نيست. ثالثاً، نسبت ميان اسلام و ايمان عام و خاص مطلق است; يعنى هر مؤمنى مسلمان است، ولى ممكن است برخى از مسلمانان فقط در ظاهر تسليم حق باشند.
اوّلا، در يك تقسيم ايمان به دو نوع «مستقرّ» و «مستودع و عاريه اى» تقسيم مى شود. قرآن كريم مى فرمايد:
و او همان كسى است كه شما را از يك تن پديد آورد. پس براى شما قرارگاه و محل امانتى مقرّر كرد. بى ترديد، ما آيات خود را براى مردمى كه مى فهمند به روشنى بيان كرده ايم.(2)
امام كاظم(عليه السلام) در تفسير اين آيه مى فرمايد:
ايمان «مستقر» ايمانى است كه تا روز قيامت ثابت و ماندگار است و ايمان «مستودع» ايمانى است كه قبل از مرگ، خداوند آن را از انسان باز مى ستاند.(3)
امام على(عليه السلام) نسبت به انواع ايمان مى فرمايد:
برخى از ايمان ها در دل ها برقرار است، و برخى ديگر ميان دل ها و سينه ها عاريت و ناپايدار; تا روزگار سرآيد ـ و مرگ درآيد ـ پس اگر از كسى بيزاريد، او را واگذاريد تا مرگ بر سر او آيد، آنگاه از او بيزار بودن يا نبودن شايد.(4)
1. ر.ك: سيدمرتضى: الذّخيره، ص 536 ; شيرازى، صدرالدين:
تفسيرالقرآن، ج 1، ص 249; شيخ مفيد: اوائل المقالات، ص 48. همچنين
جهت اطلاع كامل تر از ديدگاه ها در اين باره ر.ك: جوادى، محسن: نظريه ايمان
در عرصه كلام و قرآن، ص 119 ـ 158.
2. سوره انعام، آيه 98.
3. تفسير عياشى، ج 1، ص 371، ح 72; تفسير قمى، ج 1، ص 212، ح 1.
4. نهج البلاغه، خ 189.