د به " خون بسته " كه يكي از مراحل به اصطلاح تحول و تطور جنين است . حالا بعضيها آمده اند مي گويند كه در قديم نمي توانستند توجيه كنند ، چون يكي از معاني علق زالو است ( همين حيوان " اقرا و ربك الاكرم " باز بخوان ، پروردگار تو كريمتر است . آيا كريمتر است از هر كريمي يا كريمتر است از اينكه فقط آفريننده باشد و هادي نباشد ؟ كريم خالق هادي است . " الذي علم بالقلم ، علم الانسان ما لم يعلم " ( 1 ) . اين همان هدايت انسان است . پروردگار تو همان كسي است كه قلم را به انسان تعليم كرد ، به انسان ياد داد كه قلم به دست بگيرد . قلم به دست گرفتن ، نمونه و سمبلي است از خواندن و نوشتن و علم و در واقع تمام آثار تمدني بشر كه ناشي از خواندن و نوشتن و ضبط كردن و باقي گذاشتن و است.
اينجا ببينيد فصل " اقرا باسم ربك الذي خلق ، خلق الانسان من علق " ، باز دو مرتبه به عنوان يك فصل جديد : " اقرأ " بخوان ، بخوان به نام آن پروردگار كه آفريد . كأنه مي فرمايد : بخوان به نام آن پروردگار كه انسان را هدايت كرد
با يك كلمه " اقرأ " ميان جمله قبل و جمله بعد فاصله ايجاد شده ، خودش دو عنايت ، دو جهت را نشان مي دهد . البته نمي خواهم بگويم آيات هدايت به اين چهار آيه منحصر است . آن مقداري كه الان در ذهن من هست و شايد همينها را من بيشتر از تفسير فخر رازي ، در همان تفسير سوره " سبح اسم " گرفته باشم - اين چهار آيه اي است كه عرض كردم شايد آيات ديگري هم در قرآن باشد كه خلق و هدايت به عنوان دو اصل جداگانه ذكر شده باشد ولي عجالتا ما اين چهار آيه را بيشتر نداريم و بعيد است كه بيشتر از اين هم باشد ، چون او خيلي به آيات قرآن احاطه دارد و [ اگر ] بيشتر [ مي بود ] ذكر مي كرد .
البته ما در قرآن آيات هدايت زياد داريم ولي مقصود اين است كه آياتي كه خلق و هدايت را به عنوان دو دليل جداگانه از قرآن مي شود فهميد ، عجالتا اين چهار آيه است . پس مسأله اتقان صنع به تعبير خود قرآن " صنع الله الذي اتقن كل شي ء " مربوط به ساختمان و ارگانيسم موجودات است . اين ساختمان با يك تشكيلات و انتظاماتي آفريده شده كه اگر عالم واقعا يك ماشين هم مي بود ، باز بر وجود خالق و سازنده اين ماشين دلالت مي كرد . دومي مربوط به كار است كه عليحده از ساختمان است .
معروف ) ، گفته اند كه علق يعني همان زالو و اين اشاره است به آن اسپرمي كه در نطفه مرد هست كه مي گويند زالو شكل است و شكم نسبتا گنده تر و دم باريكتري دارد . به هر حال از بحث ما خارج است 1. علق / 1 - 5 .