از آنجا كه حج جزو مباني اسلام قلمداد شده، ناگزير بايد آنچه درباره‏ء اسلام وارد شده در حج متبلور گشته و حج نمايشگر اين احكام و تجلّي‏گاه ظهور آنها گردد. توضيح اين مطلب در فصل چهارم از همين بخش خواهد آمد. مبحث كنوني در توضيح اين نكته است كه حج از آن جهت كه جزو مباني و اركان مهم اسلام است، تجليگاه دو اصل كليّت و دوام اسلام، بلكه از مهمترين مظاهر اين دو اصل به شمار مي‏آيد.

حج، تجليگاه كليت و دوام اسلام

اسلام از آن جهت كه دين جهان‏شمول و برنامه آموزنده جهاني است و همواره دو اصل زوال‏ناپذيرِ «همگاني» و «هميشگي» بودن، يعني «كليّت» و «دوام» را گوشزد مي‏كند، بايد برنامه‏هاي آن هم جهاني بوده و نمودار زنده‏اي از كليّت و دوام باشد. بر همين اساس، مي‏توان حج را به عنوان يكي از شاخص‏ترين برنامه‏هاي جهاني اسلام يادآور شد و همگاني و هميشگي بودن آن را سند گوياي كليّت و دوام دين الهي دانست؛ زيرا حج وظيفه‏اي ديني است كه بر بسياري از مبادي و اصول استوار است و تحقّق حج بدون تحقّق آن مبادي، ممكن نيست و اگر حج، همگاني و هميشگي بود همه آن اصول اعتقادي و مبادي فكري، داراي كليّت و دوام است؛ چون حج دستوري جداي از آن اصول اعتقادي نيست و بدون آنها مقبول نخواهد بود.

جهان‏شمولي حج از منظر قرآن كريم

براي آنكه جهاني بودن حج به وضوح تبيين شود، ابعاد گوناگون آن را بررسي‏مي‏كنيم تا روشن شود كه متن اين عبادت ديني، گسترش و دوام را به همراه دارد.