گرچه بحث كنوني، در تبيين اسرار حج است، ولي روح اين سخن به تحليل اسرار همه عبادتها برميگردد؛ زيرا همه عبادتها سرّ مشتركي دارد و سرّ مختصّي؛ انسان به هر يك از اين دو سرّ، راه پيدا كند، ميتواند به سرّ ساير عبادات نيز راه يابد. گرچه نحوه راهيابي از لحاظ سهولت و صعوبت يكسان نيست.
همان گونه كه در فصل گذشته بيان شد هر عبادتي را بطن و سرّي است؛ زيرا اولاً عبادت از اموري است كه خداي سبحان در كتاب خويش كه بيان همه چيز است از آن سخن گفته است، و ثانياً كتاب خدا را ظاهري است و باطني: «إنّ لكتاب الله ظاهراً وباطناً... »[1].
بنابراين، همه آنچه در قرآن آمده و از جمله حج، ظاهري دارد كه مردم بدانمعرفت دارند و باطني كه تنها شاهدان و عارفان، آنچه را كه از نگاه سايريننهان است و ديگران از رسيدن بدان ناتوانند، ميبينند و بدان نايل ميشوند.
[1] ـ بحار، ج 89، ص 90.