معارف اسلامی

توجه در عبارات اين بزرگان به خوبى نشان مى دهد كه آنان نيابت را بيرون از صلاحيت عالمانِ دين نمى دانستند. محقق كركى، دانشمند بزرگ دوره صفويه، اين نظريه را به عموم عالمان شيعى نسبت مى دهد.

علماى ما بر اين سخن اتفاق دارند كه فقيه عادل كه داراى شرايط فتوا و به اصطلاح مجتهد است، از سوى امامان(عليه السلام)در عصر غيبت، داراى سمت نيابت است. اين نيابت شامل همه مواردى است كه دخالتْ موقوف به نيابت است. (1) شهيد ثانى (م 966 ق) تعبير به نيابت عام را درباره فقيهان به كاربرده است. (2) در كلمات بزرگان ديگرى نيز مانند فيض كاشانى( )، (3) علامه مجلسى( )، (4) ميرزاى قمى(م 1231 ق)، (5) صاحب جواهر (م 266 ق)، (6) شيخ جعفر كاشف الغطاء (م 1228 ق)، (7) ملااحمد نراقى (م 1245ق) تعبيرهاى مشابهى (8) آمده است. بنابراين در انديشه سياسى عالمان شيعى، ولايت از آنِ معصوم است و هر فرد ديگرى با فرض اين كه داراى صلاحيت هاى لازم باشد، به «نيابت از امام» اِعمال ولايت مى كند. به اين معنا كه ولايت، بعد از خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله) از آنِ امام معصوم است و در دوران غيبت، عالمان دين به نيابت از امام(عليه السلام)آن سمت الهى را تصدّى مى كنند.

اين سخن نه تنها مرام عالمان دين، بلكه از جمله اصطلاحات معهود و رايج در عرف شيعه بوده است; به طورى كه شاه طهماسب صفوى براى عالمان دوران خود چنين حقى را قائل بوده (9) و در حضور محقق كركى، خطاب به وى مى گويد:

تو براى حكومت شايسته اى; چرا كه نايب امام هستى و من از كارگزاران توام كه بر طبق

1. محقق كركى، رسائل ، ج 1، ص 143.

2. شهيد ثانى، مسالك الافهام ، ج 3، ص 55.

3. مفاتيح الشرايع ، ج 2، ص 5.

4. زاد المعاد ، ص 585.

5. جامع الشتات ، ج 1، ص 207.

6. جواهر الكلام ، ج 16، ص 156.

7. كشف الغطاء ، ص 382 8. عوائد الايام ، ص 529.

9. وى در فرمانش براى محقق كركى مى گويد: عالى شأنى كه به رتبه ائمه هدى ـ عليهم السلام و الثناء ـ اختصاص دارد... . مقتداى كافه اهل الزمان مبيّن الحلال و الحرام، نائب الامام... . (رك: افندى، رياض العلما ، ج 3، ص 455) دستوراتت عمل مى كنم.