سالك عارف كه به جهان باقى نظر دارد، دائم در نفس خود نظر ميكند و خود را ميسنجد و نعمتهاى خدا را با جنايات خود مقايسه، و قيامت خود را به دست خود برپا ميكند. امام على (عليه السلام) محاسبه را سبب معرفت گناهان ميداند و ميفرمايد:
مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ، وَقَفَ عَلى عُيُوبِهِ و أَحاطَ بِذُنُوبِهِ؛(1)
كسى كه نفس خود را حسابرسى كند، بر گناهان خود آگاهى مييابد.
عارف، به نفس خود بدبين است؛ لذا در اين محاسبه، خود را مقصر شناخته، در صدد ازدياد اعمال صالح بر ميآيد. در نظر او گناهان صغيره نيز كبيرهاند؛ چرا كه وى عظمت و بزرگى معصيت شونده را ميبيند.
امير مؤمنان (عليه السلام) در وصف ايشان ميفرمايد:
و فَرَغُوا لِمُحاسَبَةِ أنْفُسِهِم عَلى كُلِّ صَغيَرةٍ و كَبيَرةٍ؛(2)
در اقدام به محاسبة نفس خود، صغيره و كبيره را در نظر ميگيرند.
حضرت اين افراد را به محاسبة عمل خويش فرا ميخواند و آنان را منع ميكند از اين كه به اعمال ديگران نظر داشته باشند:
فَحاسِبْ نَفْسَكَ لِنَفْسِكَ فَإِنَّ غَيْرَها مِنَ الْاَنْفُس لَها حَسِبٌ غَيْرُكَ؛(3)
نفس خودت را محاسبه كن؛ چرا كه ديگر مردم، خود حسابگر دارند.