اين شيوه كه مخصوص طلاب با سابقه درس خارج است، براي تقويت قوه استنباط و حفظ آن مفيد است. ما قبلاً در روشهاي، تدريس اين شيوه را توضيح داديم. چرا كه اين روش اگر با حضور استاد صورت پذيرد، يكي از شيوههاي تدريس محسوب ميشود.
در اين شيوه، محققان مراحل زير را ميگذرانند:
1 ـ پيش مطالعه براساس يك متن معين؛
2 ـ انتخاب نظريه؛
3 ـ طرح نظريه هر محقق در جمع دوستان هم بحث كه همراه با نقد و بررسي و دفاع از آن است؛
4 ـ جمعبندي و نتيجهگيري پاياني به دست يكي از اعضاي جلسه كه به عنوان مدير داخلي مطرح است.
5 ـ نوشتن خلاصه بحث.
بررسي: هر كدام از اين روشها نقاط ضعف و قوت خاص خود را دارد، ولي ما به اختصار به پارهاي از امتيازها و اشكالهايي كه براي اين روشها ذكر كردهاند، اشاره ميكنيم:
1 ـ روش اوّل (شاگرد محوري) موجب رشد سريع قوه استنباط و اعتماد به نفس طلاب ميشود. در اين شيوه، مسايل با تفكر بررسي ميشود و شاگرد فعال است و نحوه گردآوري و سامان دادن به مطالب و ارايه آنها را ميآموزد و محقق بار ميآيد. او با نظريات ديگران با احترام برخورد ميكند و نحوه منطقي فكر كردن را ميآموزد و از مرحله بررسي مطالب ديگران ميگذرد و درصدد طرح مطالب تازه برميآيد.
2 ـ روش پنج مرحلهاي (استاد محوري): اين شيوه، موجب تأخير در رشد قوه استنباط ميشود. شاگرد آمادگي اشكال و سؤال در جلسه درس را ندارد و در حقيقت استاد فعال است و شاگرد به صورت انفعالي عمل ميكند و گاهي تا پايان درس به دنبال موضوع ميگردد و لذا شاگردان را در فهم مطالب با مشكل روبرو ميكند.
3 ـ روش چهار مرحلهاي و سه مرحلهاي و دو و يك مرحلهاي: همان اشكالهاي روش پنج مرحلهاي را دارد بعلاوه، اشكالهاي واضح ديگري نيز دارد؛ مثل عدم مراجعه به منابع، انتخاب نظريه نكردن، مباحثه نكردن، ننوشتن درس و تنظيم نكردن آن و... .
4 ـ امتيازات روش تحقيق جمعي قبلاً گذشت.
آيةالله فاضل لنكراني (دامت بركاته) كه از مراجع عظام و اساتيد معظم درس خارج حوزه علميه قم است، ميفرمايد:
آنچه براي يك طلبه مهم است، آن است كه علاوه بر اينكه تمامي گفتههاي استاد را در حافظهاش ضبط مينمايد، بايد آنها را با معيارهاي فكري مورد قبول خود سنجيده و صحت و سقم آن را از نقطه نظر خود تشخيص دهد... يعني در همان جلسه درس مسأله را تمام كند و شب براي آنكه اين مطالب را فراموش نكند آنها را يادداشت كند. 23
يكي ديگر از اساتيد درس خارج ميفرمايد:
امام خميني رحمهالله در درس خود در مسجد سلماسي قم، به طلاب ميفرمودند: اگر بيست سال هم بر سر درس ما حاضر شويد، هيچ نتيجهاي نميگيريد، مگر آنكه قبل از درس مطالعه كرده و با انتخاب نظريه بر سر درس حاضر شويد. 24
نوشتن درس اساتيد (تقرير) از امتيازهاي حوزههاي علميه است كه از زمانهاي دور شروع شده و هنوز هم ادامه دارد.
اولين كسي كه اقدام به اين كار كرد، مؤلف مفتاح الكرامه بود كه درس استادش مرحوم بحرالعلوم را تقرير كرد. 25 و بعدها با كوشش مرحوم آيةالله بروجردي رحمهالله در قم به صورت عادت عمومي طلاب درآمد. 26
اين كار به چند صورت انجام ميگيرد:
1 ـ نوشتن در جلسه درس به صورت كامل؛ اين شيوه، معموليترين روشن است كه معمولاً به همان صورت بايگاني ميشود و گاهي حواشي مختصري برآن اضافه ميشود.
در اين نوشتهها، معمولاً ساختار جملات گفتاري ـ نه نوشتاري ـ است و به خاطر تند نوشتن مرتب نيست و لذا ارزش علمي چنداني ندارد بلكه در حكم يك نوار ضبط صوت است. لذا، برخي مراجع اين روش را مفيد نميدانند. 27
2 ـ نوشتن رؤوس و كليات مطالب استاد در جلسه درس، كه براي حفظ مطالب استاد مفيد است.
3 ـ نوشتن مشروح درس استاد بعد از اتمام كلاس.
در اين شيوه، شاگرد با توجه به پيش مطالعه و مباحثه، در سر درس گوش ميدهد و يا به سؤال و اشكال ميپردازد و در نهايت نظريهاي را انتخاب ميكند و پس از درس، آن مطالب را به صورت منظم و مستدل مينويسد و حواشي و نظريات خود را اضافه ميكند.
اين شيوه، مورد تأكيد بسياري از بزرگان و موجب گسترش فقه و اصول و پيشرفت علمي بزرگان بوده است. 28 و حتي رهبر انقلاب (دامت بركاته) ميفرمايد:
يكي از عواملي كه مرحوم آيةالله العظمي خويي را در كار گسترش فقه و اصول موفق كرد اين بود كه درسهاي ايشان به شكل منظم و مرتب نوشته ميشد. 29
4 ـ نوشتن خلاصه درس بعد از كلاس؛ اين شيوه، وقت كمتري را ميگيرد و ميتواند با روش سوم جمع گردد تا در موقع مراجعه مجدد، مطالب آماده و سريعا قابل دسترسي باشد.
مباحثه يكي از امتيازهاي بزرگ حوزههاي علميه است كه بسياري از مراكز علمي دنيا از آن بيبهرهاند و موجب تثبيت مطالب در ذهن و رفع ابهامهاي درس و جوشش فكري افراد ميگردد.
در اين مورد، طلاب از روشهاي مختلفي استفاده ميكنند.