پژوهشی در فرهنگ حیا

مرتبه‏اى از مراتب حيا به چه ميزان رشد ، نياز دارد . يافتن اين فرمول ، برنامه‏ريزى براى پيشرفت در مراتب حيا را آسان‏تر مى‏سازد .

براى روشن شدن رابطه ميان اين دو بحث ، به چند نكته بايد توجّه كرد . يكى اين كه لازم است به يك تقسيم‏بندى در درون انواع نظارت‏ها توجّه كنيم . نظارت‏هاى پنج‏گانه ، از يك جهت به دو بخش تقسيم مى‏شوند : «نظارت محسوس» و «نظارت نامحسوس» . به بيان ديگر ، دو گونه ناظر وجود دارد : ناظرهاى مرئى و ناظرهاى نامرئى . مردم ، ناظر مرئى‏اند و نظارت آنان ، محسوس است . بقيه ناظرها (يعنى خود فرد ، فرشتگان ، حجّت‏هاى الهى و خداوند) ناظرهاى نامرئى‏اند و نظارت آنان ، نامحسوس است .

نكته دوم ، اين كه براى برانگيختگى حيا ، وجود ناظر كافى نيست ؛ بلكه بايد وجود ناظر توسط فرد ، درك شود . بدون درك حضور ناظر ، برانگيختگى حيا ممكن نيست . حال اگر به اين نكته توجّه كنيم كه ناظرها متفاوت‏اند ، درخواهيم يافت كه ظاهرا درك هر يك از ناظرها به رشدى خاص نياز دارد . ¹ مثلاً براى درك نظارت مردم ، داشتن دركى كه در مرحله رشد حسّى است ، كافى به نظر مى‏رسد . در مرتبه بعد ، حيا از خود قرار مى‏گيرد . در ميان ناظران نامرئى ، احتمالاً «خودِ» انسان ، راحت‏تر قابل درك باشد ؛ زيرا ظاهرا درك يك نامرئى در درون خود انسان ، راحت‏تر از درك يك نامرئى در خارج از وجود اوست . پس از آن ، حجّت‏هاى الهى قرار دارند . احتمالاً درك اين قِسم ، راحت‏تر از دو قِسم باقى‏مانده (فرشتگان و خداوند) باشد ؛ زيرا حجّت‏هاى الهى از جنس بشرند و لذا درك آنها نسبت به دو قسمِ باقى مانده نياز به رشد كمترى دارد ، هر چند نسبت به دو قِسم گذشته ، به رشد بيشترى نياز دارد .

البته اين بحث ، نيازمند تحقيقى علمى است و ما در اين جا ، آن را تنها به عنوان يك فرضيه مطرح مى‏كنيم .