مي توان گفت كه جنابعالي خواستيد بفرماييد كه اينها سه بيان مختلف در توجيه و تعبير دين دارند ( 1 ) . ولي مي شود گفت كه اين سه بيان ، سه بيان مختلف نيست ، همه گوشه هايي از يك نظريه و يك فرضيه و يك بيان است . در نظريه اي كه ديگران عامل جهل يا عامل ترس را سبب پيدايش دين دانسته اند آنها در واقع به عامل اجتماعي توجه نكرده اند و توجهشان به عامل فردي بوده و به عبارت ديگر توجيه روانشناسانه كرده اند نه توجيه جامعه شناسانه . آنها گفتند انسان - به همان دلايلي كه قبلا گفتيم : يا به علت جهلش و يا به علت ترسش ، به همان
1. [ قبل از بيانات استاد ، كنفرانس درباره مقاله سابق الذكر ادامه يافته است ] .