بآنحضرت داده بود بانجام خواهد بآنحضرت داده بود بانجام خواهد رساند.
بنظر نگارنده: مراد از ذلك الكتاب و الكتاب در اينگونه آيات اشاره است بآنچه در آنوقت نازل شده بود و آنچه در علم خدا بود كه در آينده نازل شود. و يا اشاره است بآنچه نازل شده بود و آنچه در قلب رسول خدا صلّى الله عليه وآله بود بنا بر آنكه قرآن همگى يكدفعه بقلب آنحضرت نازل شده است و در «نزل» انشاء اللّه خواهد آمد.
على هذا مراد از كتاب همه قرآن است نه بعضى و نه سورهاى از آن.
چنانكه المنار گفته است.
يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآياتِ اللَّهِ آل عمران: 70. مراد از كتاب در اينگونه آيات تورات و انجيل است و اهل كتاب همان يهود و نصارىاند در «صابى» گذشت كه ظاهرا صابئين نيز اهل كتاب هستند، مجوس را نيز در احكام باهل كتاب لاحق كردهاند ولى ظاهرا مجوس بنا بر روايات اهل كتابند نه اينكه از آيات منظور باشند.
وَ يُزَكِّيكُمْ وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ بقره: 151. ظاهرا مراد از كتاب احكام و از حكمت درك و تفكّر است چنانكه در «حكمت» گفتهايم.
وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ انعام: 38.
ممكن است مراد از كتاب، خلقت و تكوين باشد يعنى: ما در تكوين و خلقت عالم ابدا كوتاهى نكردهايم و آنچه براى هر موجود و هر جنبنده لازم بود از نظر دور نداشته و بوى عنايت كردهايم.
و اگر مراد از كتاب قرآن باشد معنى چنين ميشود: ما در قرآن كه براى هدايت مردم نازل شده در بيان و اشاره بآنچه در هدايت و راهنمائى مردم لازم بوده كوتاهى نكردهايم و از جمله جامعه جنبندگان و زندگى اجتماعى آنها را يادآورى ميكنيم كه