از اين گذشته رفتن تو بنزد سلاطين و حكام خود سياهى لشگرى است كه بر شوكت آنها مى افزايد و غير مستقيم تو آنها را بر ستمى كه مي‌كنند كمك و يارى مي‌نمائى، و اگر رفتن تو بنزد سلطان بخاطر دست‌يابى به اموال آنها باشد سعى بسوى حرام است رسول خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرمود: هر كس براى توانگرى بخاطر ثروتش تواضع كند دو ثلث دينش را از دست مي‌دهد.
اين حكم ثروتمند صالح است، حال تا چه رسد به ثروتمند ستمگر؟
و خلاصة كلام آنكه تمام حركات تو بواسطة اعضاء و جوارح تو است پس سعى نما كه هيچ عضوى را در معصيت خدا بحركت در نياورى، و تمام اعضاء بدن را در راه طاعتِ پروردگار بكارگير، و بدان كه اگر در اين راه كوتاهى نمائى وبال آن به خودت باز خواهد گشت، و اگر اين درخت به بار نشست ثمره‌اش عايد خودت خواهد شد و خدا بي‌نياز از تو و از اعمالِ تو است، و بقول قرآن:
كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ.(1)
هر نفسى در گرو آن چيزى است كه خود فراهم آورده است.
و بپرهيز از اينكه بگوئى خدا رحيم است و مهربان، و جملة گناهان را بيامرزد، چرا كه اين سخن، كلمة حقى است كه باطل از آن اراده شده، و گويندة آن را رسول خدا، به حماقت، ملقّب ساخته است آنجا كه مي‌فرمايد: زيرك كسى است كه براى پس از مرگ كار كند، و احمق آن است كه پيرو هواى نفس گردد، و با آرزوهاى بيهوده دل به رحمت خدا خوش نمايد.
و بدان كه اين سخن تو بدان مي‌ماند كه كسى بخواهد فقيه گردد، ولى اوقاتِ خود را به بطالت و بيكارى بگذراند و بگويد خدا كريم است و رحيم و او قدرت دارد كه آنچه را كه بر دلهاى اولياء خود افاضه نموده، بدون زحمت و رنج تحصيل و تعليم بر دلِ من افاضه نمايد. و مثل گفتة آن كسى است كه در پى كسب مالى باشد، ولى ترك زراعت و تجارت و كسب كند و بگويد خدا كريم است و جز اين آسمانها و زمين از آنِ اوست و قدرت دارد كه گنجى از گنجهاى زمين را بمن بنماياند، و مرا از كسب و زحمت بي‌نياز سازد. چرا كه او با بعضى از بندگانِ خود چنين نموده است.
چطور اگر تو سخن ايندو نفر را بشنوى به حماقت آنها مي‌خندى و آنها را مسخره مي‌كنى هر چند هم كه آنچه آنها از كرم و قدرتِ خداوند مي‌گويند درست و حق باشد. همينگونه هم وقتى كه تو بدون سعى و كوشش مغفرت پروردگار را طلب كنى صاحبان بصيرت بتو مي‌خندند. خداى تبارك و تعالى در قرآن مي‌فرمايد:
لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى.(2)
براى انسان جز آنچه كه ثمرة كار و كوشش او باشد چيز ديگرى نيست.
و در جاى ديگر مي‌فرمايد:
إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.(3)
اينست و جز اين نيست كه تنها آنچه كه خود كرده‌ايد جزا داده مي‌شويد.
و باز فرموده است:
إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِى نَعِيمٍ* وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِى جَحِيمٍ.(4)
براستى كه برابر و نيكان در نعمت هستند. و فجّار و بدكاران در دوزخ.
و همانگونه با تكيه بر لطف و كرم پروردگار، براى دست‌يابى به علم و ثروت از سعى و كوشش باز نمي‌ايستى، همينگونه براى تحصيل زاد و توشة آخرت هم، كوشا باش، و فريب شيطان را مخور چرا كه خداى دنيا و آخرت يكى است، و او در هر دو سرا، كريم و رحيم است، و با مرگ تو لطف و كرم او زيادتر مي‌شود، بلكه كرم او همين است كه راه دست‌يابى به مُلك جاودانه را، با صبر و خوددارى از شهوات در اين چند روزة دنيا براى تو فراهم نموده است، اين خود نهايت كرم و لطف او است. پس به هوسهاى مردمان بيكاره و تن پرور دل خوش مدار، و به صاحبان عقل و خرد از انبياء و صالحان اقتدا نما، و بدون كشت اميد برداشت محصول در سر مپروران، و بدون بندگى حق طمع مكن كه همچون كسانى كه اهل نماز و روزه و جهاد و تقوا هستند مورد مغفرت پروردگار قرار گيرى.
پس اين خلاصه‌اى بود از آنچه كه مي‌بايست در اعضاء ظاهرى مراعاتِ آن كنى، و بدان كه تمام اعمال و رفتار تو، از صفاتِ قلبِ تو نشأت مي‌گيرد پس اگر در پى حفظ اعضاء وجوارحِ خود هستى در تطهير قلب كوشا باش، و تقوى باطن را مراعات كن، چرا كه قلب همان گوشت پاره‌اى است كه اگر به صلاح آيد تمام بدن صالح گردد. و اگر فاسد شود، ساير اعضاء راهِ فساد در پيش گيرد پس به اصلاحِ آن همّت گمار تا ساير اعضاء و جوارح به صلاح آيد.
(1). سوره مدثّر، آيه 38. (2). سوره نجم، آيه 39. (3). سوره نور، آيه 16. (4). سوره انفطار، آيه 14.