سفر حجّ و سفر آخرت است.[1]

وجوب اتمام حجّ و عمره

حجّ و عمره اجزا و شرايطي دارند كه بايد با انضمام آنها به يكديگر تتميم شوند: (واَتِمُّوا الحَجَّ والعُمرَةَ لِلّه). درباره مفاد اين دستور دو نظر متضارب است: يكي آنكه «جمله (واَتِمُّوا الحَجَّ والعُمرَةَ) فقط وجوب اتمام حج و عمره را مي‌رساند و وجوبِ اصل حج در (ولِلّهِ عَلَي النّاسِ حِجُّ البَيتِ مَنِ استَطاعَ اِلَيهِ سَبيلا)[2] آمده است».[3]

در اين باره بايد گفت كه حج يا واجب است يا مستحب؛ ولي به پايان‏رساندن هر حج، اعم از واجب و مستحب، واجب است، پس حج مستحب نظير نماز يا روزه مستحب نيست كه بتوان آن را ناتمام رها كرد، بلكه مانند اعتكاف است كه آغاز آن مستحب؛ ولي اتمام آن در روز سوم واجب است.[4]

نظر ديگر آن است كه (اَتِمُّوا) به معناي «اَقيموا» است كه به معناي وجوب اقامه حج و عمره است؛ هم در اصل آوردن و هم در پايان‏رساندن آن دو؛ نه فقط به معناي ادامه دادن آن، پس نظير آيه (ثُمَّ اَتِمّوا الصِّيامَ اِلَي الَّيل)[5] است كه هم وجوبِ اصل صوم و هم وجوبِ ابقاي آن را مي‌فهماند[6]؛ يعني (اَتِمّوا

[1] ـ ر.ك: الاساس في التفسير، ج 1، ص 454.

[2] ـ سوره آل عمران، آيه 97.

[3] ـ ر.ك: التبيان، ج2، ص155.

[4] ـ ر.ك: فقه القرآن، راوندي، ج1، ص263.

[5] ـ سوره بقره، آيه 187.

[6] ـ التبيان، ج2، ص155.