آموزش عقاید

زمينه پيدايش پديده بعدي را فراهم مي کند. پس چنين جهاني که داراي اجزاء همبسته و مزتبط مي باشد و نظام واحدي برآن حکمفرماست  نمي تواند معلول جند علت هستي بخش باشد.

و اگر فرض شود که آفريننده همه آفريدگان، يکي است و ديگران عهده دار اداره و تدبير جهان مي باشند چنين فرضي هم صحيح نخواهد بود زيرا هر معلولي با تمتم شئون هستيش قائم به علت هستي بخش مي باشند و هيچ موجود مستقل ديگري راهي براي تصرف درآن ندارد مگر تاثير و تاثراتي که بين معلولات يک علت، حاصل مي شود و همگي در حيطه قدرت و سيطره فاعل هستي بخش، قرار دارد و با اذن تکويني او انجام مي گيرد. و در اين صورت، هيچکدام از آنها در حقيقت «رب» نخواهد بود زيرا معناي حقيقي رب اينست که تصرف استقلالي در مربوب خود انجام مي دهد و فرض اينست که اينگونه تصرفات و تاثيرات، استقلالي نيست بلکه همگي آنها در شعاع ربوبيت آفريننده و با نيرويي که او مي دهد انجام مي گيرد و فرض چنين ارباب و کارگرداني منافاتي با توحيد در ربوبيت ندارد چنانکه خالقيتي هم که به اذن الهي باشد منافاتي با توحيد در خالقيت نخواهد داشت و در قرآن کريم و روايات شريفه، وجود اينگونه خلق و تدبيرهاي تطفلي و غير استقلالي براي بعضي از بندگان خدا ثابت شده است چنانکه درباره حضرت عيس (ع) مي فرمايد : «واذ تخلق من الطين کهيئة الطير باذني فتنفخ فيهافتکون طيرا باذني»(1) و نيز مي فرمايد «فالمدبرات امرا»(2).

حاصل آنکه: توهم امکان چند خدا براي جهان، از مقايسه خدغا با علل مادي و اعدادي برخاسته است که تعدد آنها براي معلول واحد، اشکالي ندارد. در صورتي که علت هستي بخش را نمي توان به ابنگونه علتها تشبيه کرد و براي هيچ معلولي نمي توان چند علت هستي بخش يا چند رب و مدبر استقلالي فرض نمود.

بنابراين، براي دفع اين توهم بايد از يک سوي، در معناي علت هستي بخش و ويژگيهاي اين نوع اين نوع عليت ، دقت کرد تا معلوم شود که تعدد چنين علتي براي معلول واحد، محال است، و از سوي ديگر بايد در همبستگي جهان، تامل نمود تا روشن گردد که چنين نظام همبسته اي

1. سوره مائده، آيه110.
2. سوره نازعات، آيه 5.