اين حديث را طبرانى در«المعجم الاوسط» روايت كرده15 و ابن ماجه نيز بخشى از آن را نقل كرده است.16 در مسند اين حديث«عُبيدبن عبيده تمّار» وجود دارد كه ابن حبان در«الثّقات» از او ياد مى كند و او را غير مألوف مى داند.
هيثمى بر اين رأى است كه اين روايت ضعيف است و ضعفش به وجود همين راوى، يعنى عبيدبن عبيده تمّار است كه ابن حبان او را ثقه مى داند، اما وى رواياتى نامأنوس، يعنى مخالف با مقررات مذهب رسمى، نقل مى كند كه مى گويد در وضو شستن پاها واجب است و اينكه سوره مائده آخرين سوره نازل شده نيست، بلكه سوره توبه چنين است!
7ـ درّالمنثور:ابوعبيد از ضمرة بن حبيب و عطية بن قيس نقل كرده كه گفته اند رسول خدا(صلى الله عليه وسلم) فرمود:
مائده از آخرين سوره هاى قرآن است كه نازل شده پس حلالش را حلال و حرامش را حرام بشماريد.17
كلمه «مِن»، كه تنها در اين روايت آمده است، اين ترديد را ايجاد مى كند كه گويا راوى، اين كلمه را براى سازش ميان واقع و آنچه كه حكومت مى طلبيده افزوده است و بعد مشهور گرديده است.
8ـ در تفسير«تبيان» آمده است كه عبدالله بن عمر مى گويد آخرين سوره اى كه نازل گرديده سوره مائده است.18
9ـ در«الغدير» چنين آمده است: ابن كثير از احمد و حاكم و نسايى از عايشه اين گونه نقل مى كند:
بتحقيق مائده آخرين سوره اى است كه نازل شد.19
از مجموع آنچه گذشت روشن مى گردد كه آنچه نزد اهل بيت(ع) مورد وفاق است اين است كه آخرين سوره نازل شده، مائده است، و اين نظر مورد تأييد روايات صحيح وفراوانى در منابع اهل سنت است.بلكه مى توان گفت آيه اليوم اكملت لكم دينكم… به خودى خود دلالت كافى دارد بر اين كه آخرين آيه نازل شده است؛ زيرا تصريح دارد بر اينكه نزول تشريع با اين آيه تمام گرديده، و پس از آن تشريعى نازل نشده است، همان گونه كه در روايت امام باقر(ع) آمده، و چنانكه در روايت طبرى و بيهقى و قول سدى خواهد آمد.
بنابراين، موضوع آخرين سوره و آيه نازل شده مسئله روشنى است، اما همين امر معلوم و آشكار در نزد اهل سنّت مبهم و نامعلوم گرديده است و روايات درباره آن فراوان و متناقض شده است! آنچه بر شگفتى مى افزايد اين است كه اين روايتهاى متناقض همه بر اساس معيارهاى آنان صحيح و آراى صحابه بزرگوارى است كه جرأت بر ردّ آنها نيست.
شايد سيوطى از فراوانى اقوال در باب آخرين بخش نازل شده به شرم آمده و به اجمال از آن گذشته و آنها را به شمار نياورده است، در حالى كه اقوال چهارگانه در باب نخستين بخش نازل شده قرآن را برشمرده است!
ما اين اقوال را در اينجا به طور گذرا بر مى شماريم تا اسباب پيدايش آنها را بنماييم.
1ـ آخرين آيه اى كه نازل شده آيه ربا (بقره،278) است.
2ـ آخرين آيه ،آيه«كلاله»(ورثه از خويشاوندانِ با واسطه) است: نساء،176.
3ـ آيه واتقوا يوماً ترجعون فيه الى الله…: بقره،281.
4ـ آيه لقد جاءكم رسول من انفسكم…: توبه، 128.
5ـ آيه وما ارسلنا من قبلك من رسوله …: انبياء،25.
6ـ آيه فمن كان يرجوا لقاء ربه …: كهف، 110.
7ـ آيه ومن يقتل مؤمناّ متعمدا…: نساء،93.
8ـ آخرين سوره كه نازل شده، سوره توبه است.
9ـ آخرين سوره نازل شده، سوره نصر است.
اينها تنها اقوالى است كه سيوطى در«الاتقان» نقل كرده است.20 شايد با جستجو در ساير منابع اهل سنت، دو برابر اين اقوال و روايات به دست آيد.
حكايتى كه در ذيل مى آيد تا اندازه اى منشأ اين تشتّت و اضطراب اقوال را روشن مى سازد: از خليفه دوم، عمر، درباره تفسير آيه ربا و احكام ربا پرسيده شد؛ وى نتوانست پاسخ دهد، پس گفت: من متأسفم، زيرا اين آخرين آيه اى بود كه نازل شد، و پيامبر(ص) از دنيا رفت و برايم تفسير نكرد!21