پس از شكست اصحاب جمل و متلاشى شدن لشكر بصره، اميرالمؤمنين عليه السلام ابن عباس را به استاندارى بصره منصوب كرد و نامه 18 و 76 نهج البلاغه مربوط به همين دوران است.
به هنگامى كه اميرالمؤمنين عليه السلام عازم صفين بودند. ابن عباس به همراه سپاه بصره به يارى امام عليه السلام شتافت و فرماندهى بخش عمده اى از سپاه عراق را به عهده گرفت، ابن عباس در طول مدتى كه در صفين در كنار امام عليه السلام بود، معاويه و عمروعاص بسيار كوشيدند تا ابن عباس را بفريبند و او را از حضرت جدا كنند، و با نامه هاى متعددى او را به ترك سپاه عراق و پيوستن به شاميان فراخواندند، اما ابن عباس هر بار با جوابى قاطع و دندان شكن آنان را مأيوس مى كرد و از ارسال نامه نااميد مى ساخت. [ ر. ك: وقعة صفين، ص 410 و 415. ]
از اين رو مورد وثوق كامل اميرالمؤمنين عليه السلام بود، لذا در جنگ صفين كه روز چهارشنبه اول صفر 37 هجرى با رويارويى دو سپاه عراق و سپاه شام آغاز شد، اميرالمؤمنين براى سركوبى و ريشه كن ساختن سپاه شام برنامه ريزى كرد و هر روز يكى از دلاوران مورد وثوق خود را به جانب شاميان اعزام نمود. روز اول مالك اشتر و روز دوم هاشم بن عتبه و روز سوم عمّار ياسر و روز چهارم محمّد بن حنفيه فرزند خود و روز پنجم را براى عبداللَّه بن عباس قرار داد. [ وقعة صفين، ص 221؛ شرح ابن ابى الحديد، ج 5، ص 179. ]