اگر اين جمله را بر اين سؤال بيفزائيم كه امام، به شهادت گفتار و رفتارش، كوه صبر و استقامت و كانون عطوفت و محبت بود ـ با اين حال چگونه راضى مىشود اين گونه با مردم سخن بگويد؟ اشكال گسترده تر و عميق تر مىگردد.
ولى همان گونه كه در سابق نيز اشاره كرديم، اين طرز بيان در واقع آخرين وسيله براى تحريكِ احساسات و به حركت در آوردن افرادِ سست و ضعيف و بى تفاوت است.
اين همان چيزى است كه در تعبيرى عاميانه گفته مىشود: «بايد كارى كرد كه به رگ غيرت او برخورد كند».
بنابراين، استفاده از اين شيوه بيان هماهنگ با مسأله بلاغت در كلام است كه مىگويد بايد كلام را مطابق با مقتضاى حال بيان كرد.
نبايد فراموش كرد كه امام (عليه السلام) اين روش را بعد از به كار بستن روش هاى ديگر از قبيل تشويق و تمجيد و بيان ارزش هاى معنوى و مادى جهاد فى سبيل الله به كار مىبندد.
اين كه بعضى از شارحان نهج البلاغه گفته اند (1) كه اين بيان به خاطر آن است كه امام (عليه السلام) از فزونى نفرات در اطرافش، احساس پيروزى و غرور و از پراكندگى مردم، احساس تنهايى نمى كرد، (لايَزيدنى كِثْرَةَ النّاسِ حَوْلى عِزّةً وَ لاتَفرُّقُهُمْ عنّى وَحْشَةً) ، بسيار بعيد به نظر مىرسد; زيرا به هر حال در جنگ ها، وجود نفرات و لشكر قدرتمند كارساز است و هيچ كس، به تنهايى نمى تواند به جنگ يك لشكر عظيم برود.
در خطبه بالا آمده بود كه امام (عليه السلام) فرمود: «من، در زمانى به فنون جنگ پرداختم كه بيست سال از عمرم نمى گذشت». در اينجا اين سؤال پيش مىآيد كه على (عليه السلام) به هنگام هجرت حداقل 23 ساله بود و مىدانيم جنگ هاى اسلامى، بعد از هجرت واقع شد. اين مسأله تاريخى، چگونه با سخن بالا سازگار است؟
در جواب مىگوئيم كه درست است كه جنگ ها، به طور رسمى، بعد از هجرت
1 ـ فى ظلال نهج البلاغه، جلد 1، صفحه 192.