محمّد جمال خليليان
مجموعه سنّت ها، نظرات و شيوه هاى تفكر را كه رفتار اجتماعى افراد مبتنى بر آن هاست، «ارزش هاى اجتماعى» (Social Values)مى نامند.
از آن جا كه رفتار اقتصادى هر كس به عنوان جزئى از اعمال فردى و اجتماعى او، از افكار، اعتقادات و ارزش هاى مورد نظر آن شخص سرچشمه مى گيرد و علل و انگيزه هاى رفتار او از ويژگى هايى كه سازنده شخصيّت انسان است و رفتار او را تحت تأثير قرار مى دهد، نشأت مى گيرد، لذا، «توسعه فرهنگى» يكى از پيش نيازهاى مهم «توسعه اقتصادى» به شمار مى رود. توسعه با مسائل اخلاقى و ارزشى جامعه پيوندى نزديك دارد و بسيارى از صاحب نظران در زمينه توسعه، برآنند كه شكست سياست هاى توسعه در بيش تر كشورهاى جهان سوم دقيقاً به اين دليل بوده كه عوامل غير اقتصادى; يعنى: ارزش ها، انگيزه ها، طرز تفكرات و به طور كلى، ويژگى ها و شرايط روحى آن جوامع مورد توجه قرار نگرفته و براى افزايش توليد ملّى و بالا بردن سطح اشتغال و حل مشكلات صرفاً متغيرهاى اقتصادى مانند پس انداز، سرمايه گذارى و نرخ هاى ارز در نظر گرفته شده است.
گوردن آلپورت، روان شناس معروف امريكا، در زمينه نقش نظام ارزشى در شخصيت و زندگى انسان مى گويد: «مى دانيم كه انسان بالغ و سالم تحت سلطه و نفوذ نظام ارزشى خود رشد مى كند و حتى اگر نيل به آرزو، هرگز به طور كامل ميسّر نگردد، او انجام آن را آرزو مى كند و مطابق با چنين نظامى، ادراكات خود را بر مى گزيند، به وجدان خويش مراجعه و از بروز رفتار نامناسب جلوگيرى مى كند، رشته عادات ناسازگار را فرو مى نشاند و عادات هماهنگ با تعهد خود به وجود مى آورد.»( )
از اين رو، ارزش ها و باورهاى فرهنگى حاكم بر جامعه و به طور كلى، جهان بينى و اعتقادات مذهبى افراد نقش تعيين كننده اى در رفتار اقتصادى آنان و روند توسعه و ميزان آن دارد.
ارزش هاى يك جامعه فراتر از توسعه اقتصادى جهت گيرى و نتايج توسعه را تحت الشعاع قرار مى دهد و سرمايه انباشته شده مادى و انسانى در اختيار ارزش ها و اعتقادات جامعه مى گذارد. اما اين كه چگونه يك جامعه، توسعه اقتصادى را با ارزش هاى خود بياميزد بستگى به تعريفى دارد كه از «حيات» ارائه مى دهد و حدّى كه ميان ماديّت و معنويت قايل است.( )
ساختار اجتماعى ـ فرهنگى يك جامعه ممكن است عاملى اساسى براى بروز خلّاقيت ها يا ركود و سكون تفكرات نو باشد و توسعه فرايندى است كه هم از روابط سياسى، اجتماعى و فرهنگى متأثر مى گردد و هم آن ها را تحت تأثير قرار مى دهد. جوامع توسعه يافته كنونى پيش از آغاز توسعه صنعتى، يك دوره تحولات زمينه ساز توسعه را سپرى كرده اند كه در اين دوره، پيش نيازهاى لازم شكل گرفته است; به اين معنا كه تحولاتى همه جانبه در ابعاد سياسى، اقتصادى و فرهنگى به وجود آمده كه در نهايت، فضايى مناسب براى شكوفايى استعدادها، گسترش پس انداز و سرمايه گذارى، ابداعات و اختراعات در زمينه هاى علمى و فنّى را فراهم آورده است. در اين مقاله، ابتدا، اهمّ ويژگى ها و زمينه هاى هم سو و مناسب براى توسعه اقتصادى بيان مى گردد، برخى از ارزش هاى اخلاقى زمينه ساز توسعه در فرهنگ و معارف اسلامى بررسى مى شود.