يكي از روزهاي اقامت در مدينه منوّره در معيت اخلاء و اصدقايي چند، رهسپار «نادي المدينة المنورة الأدبي = انجمن ادبي مدينه منوره» شديم. پس از نشستي كه قدري به طول انجاميد و مذاكراتي كه انجام گرفت، آماده خداحافظي با مسؤولان آن شديم، در اين هنگام شماري از نشريه خود را به ما اهدا كردند كه يكي از آنها با عنوان «دراسات حول المدينة المنوره» به چاپ رسيده بود. مقالات اين مجله را اجمالا از نظر گذراندم و مقاله اي تحت عنوان «المسجد النبوي الشريف» از محمد سالم را گزين كرده، به ترجمه و نيز تهذيب و تنقيح و حذف و اضافاتي در آن دست يازيدم و آن را با عنوان «مسجد نبوي در گذر تاريخ» به سامان آوردم. اميدوارم مقبول درگاه الهي قرار گيرد و برايم رهتوشه اي در آخرت باشد. بسم الله الرحمن الرحيم
هرچند عنوان ياد شده در خور مطالبي نيست كه از اين پس آن را مطالعه مي كنيد; چرا كه گذشته را از زمان معاصر دور مي سازد و نمي توان به طور كامل و فراگير، چنان مسير طولاني را براي مسجد نبوي درنورديد; ليكن عرصه هاي سخن را مي توان در جوانب و ابعاد اين مسجد فشرده ساخت:
در ابعادي بدين شرح: عمراني، عبادي، علمي، و جوانب ديگر اجتماعي.
هر جنبه و بعدي از اين جوانب و ابعاد، خود نياز به بحث و بررسي ويژه اي دارد و از اهميت خاصي برخوردار است.