جغرافياي مدينه منوره و شرحمشاهد آن امير عضدالدوله كه از سلاطين ديالمه بود، دورشهر را بارو كشيد. شهري است كوچك، الحال سه هزار و هفتصد خانه در اوست، نفوس آنجا بنا به تحرير اساتيد جغرافيا، پنجاههزار نفر است، اگر چه آن شهر قصبه مانند است و لكن شأن آن بلند است، براي اين كه در آن بلده مباركه، روضة مطهره پيغمبر ما محمد المصطفي ـ ص ـ ميباشد. هوايش بغايت گرم است. نخلستانش بسيار، آبش سازگار و حصارش از آجر بغايت استوار و خرماي بَرْدِي و عَجْوه در آنجا بهتر از بلاد ديگر بُوَد. و مردمش لاغر و اسمرو از متاع ملاحت بهره ور و اكثر ايشان سوداگر و پيله ورند. عموماً شافعي مذهب و ديگر حنفي و شيعه اماميه در مدينه و در نواحي آن بسيارند و جمعي از ايشان سادات آل نسب و شرفاي صاحب حسباند. و از خواص آنجاست كه غريب بدان شهر رود بوي خوش شنود. و نخلستان آنجا مشروب آب چاه و باران است. (صص 100 ـ 99)
2) در اطراف آن مسجد، مدارس وخانقاه بسيار است و بناي خير بيشمار; از جمله امير چوپان در غربي آن، مدرسه وحمّامي ساخت. پيش از آن حمامي در مدينه نبود. (ص 101)
3) حدّ مسجد رسول الله، الي استوانتين4 تا به آن دو ستوني كه از طرف راست منبر الي راهي كه متصل به سوق اليل است. ( ص 102)
4) مقام جبرائيل، همان تحت ميزاب5 است; وقتي كه ميخواهي از در بيرون بروي، همان دري كه باب فاطمه ميگويند. در حالي است كه ميزاب بالاي سر باشد و باب فاطمه در عقب. (ص 103)
5) دوم از تكاليف زوّار زيارت حضرت فاطمه ـ عليها السلام ـ است، و در محل دفن آن مخدّره اختلاف است. در تحيّةالزائر گويد:
چون حضرت فاطمه وصيت نمود كه او را در شب دفن كنند و كساني كه بر او ظلم كردند به نماز و جنازهاش حاضر نشوند، پس او را شب دفن كردند و به اين سبب محل قبر شريف آن حضرت مختلفٌ فيه ميان علماي خاصه و عامه گشت وظاهر اكثر احاديث معتبره آن است كه آن حضرت در خانه خود مدفون گرديده است كه متصل به حجره طاهره حضرت رسول است و اكنون ضريحي نيز از براي آن حضرت ساختهاند.6 وتحقيق آن:
بدانكه مؤلف گويد:
در بقعه ائمة اربعة، كه اصل آن از بناهاي ناصر بن المستنصي است، دو نفر ديگر نيز مدفوناند; يكي عباس عموي پيامبر ـ ص ـ كه قبرش متصل به قبر ائمه است و در طرف غربي است. و ديگري قبري است كه در طرف قبلي بقعه متصل به ديوار است و ضريح كوچكي دارد و آن را نسبت به حضرت فاطمه زهرا ميدهند و جماعت بسياري از عامه معتقدند كه آن قبر فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ است و قبر فاطمه بنت اسد همان است كه در زاويه قبرستان بقيع در طرف شمالي قبه عثمان معروف است. ( ص 115)
7) و ايضاً قبر جناب ابراهيم بن رسول الله ـ ص ـ واقع است در بقعه قريب به بقعه ائمه اربعه ـ عليهم السلام ـ و جناب عثمان بن مظعون ـ رضي الله عنه ـ قبرش در همان بقعه شريفه است. و أسعد بن زراره و ابن مسعود نيز در بقعه عثمان بن معظعون مدفونند. و صاحبان تاريخ مدينه ذكر نمودهاند كه عليا جناب رقيه و اُمّ كلثوم دو دختر رسول خدا نيز در همين بقعه مدفونند. علماي سير و مورّخين مدينه گفتهاند كه بيشتر اصحاب رسول خدا در بقيع مدفون گشتهاند. و قاضي در مدارك ده هزار گفته و لكن غالب آنها مخفي است. قبرستان، هم عيناً و هم جهتاً، چه از زمان قديم علامتي بر سر قبورشان نگذاشتهاند.
و ديگر قبر جناب عقيل برادر اميرالمؤمنين ـ ع ـ در آنجاست كه معروف است به قبّه عقيل، با پسر برادرش عبدالله بن جعفر و بعضي گفتهاند عقيل در خانه خود مدفون است. و در نزديكي قبر عقيل بقعهاي است منسوب به ذوجات پيغمبر. و غير از خديجه كه در مكه است و غير از ميمونه كه در سرف است (كه موضعي است ما بين مكه و مدينه) عموماً در آنجاست. و قبر صفيه (عمّه رسول خدا و دختر عبدالمطلب باشد) در طرف چپ آن كسي است كه از بقيع بيرون رود. و قبر جناب اسماعيل فرزند حضرت امام جعفر صادق در مشهد بزرگي است در طرف غربي قبّه عباس، خارج از بقيع است و آن بقعه ركن سور مدينه است از جهت قبله و مشرق و درش از داخل مدينه مفتوح ميشود، و بناي آن بقعه، پيش از سور مدينه شده. و قبر مقداد صحابي، در بقيع است نه در شهر و آن كه فعلاً بين مردم غلط مشهور است آن كه در شهر، و آن [است] قبر شيخ مقداد حلي است كه وصيت فرموده كه او را در راه زوّار عتبات دفن كردهاند.
بأيّ حال ما در اينجا دو نفر را به موجب تواريخ و اخبار مختلف ميبينيم يكي عقيل است ، نوشتهاند: «انّه توفي بالشام فيِ خلافة معاويه»; يعني عقيل در ايام خلافت معاويه در شام وفات نمود، اكنون او را دربقيع قبري است آشكار، و ديگر اختلافاست در قبر زينب كبري بنت اميرالمؤمنينـ ع ـ بعضي نوشتهاند كه با شوهرش عبدالله بعد از اسيري به شام رفت و دوباره اسير شد و در آنجا وفات نمود، اكنون مشهد زينب در شام مشهور است، لكن مرحوم واعظ طهراني در كتاب روح وريحان ميگويد:
آن كه در دمشق شام است، مشهد زينب يحي المتوّج بنالحسن الانور بن زيدالأثلج بن الحسن سبط علي بن ابي طالب ـ ع ـ ميباشد. در تواريخ و أنساب وغيره نوشته [شده ]است كه اين خاتون وفات و مدفنش در قريه ضيعه [كه] در حوالي دمشق است، واقع شد، همين زينب مشتبه به زينب خاتون بنت علي ـعليهالسلام ـ شده است. [كه] غلط وخلاف مشهور است، از براي آن كه زينب كبري بعد از چهار ماه مراجعت از شام در مدينه وفات ودر بقيع مدفون گشت.(ص116)
8) علماي تاريخ مدينه گفتهاند كه عبدالله جحش كه خواهرزاده حمزه است نيز در بقعه او مدفون است و قادر خليفه ناصر لدينالله در سال پانصد و هفتاد قبه عاليه بر قبر آنها بنا كرد و گفتهاند در سمت قبله چسبيده به كوه اُحد مسجدي است كه بنيانش منهدم شده پيغمبر ـص ـ در آنجا نماز خوانده. ( ص 117)
9) مشربه اُمّ ابراهيم; يعني غرفه مادرحضرت ابراهيم فرزند رسولخدا ـ ص ـ كه رفتن به آنجا و عبادت و نماز در آن از مندوبات است. اما جناب آقا سيد محمدباقر حجةالاسلام ـ قدس سرّه ـ در مناسك حج خود فرموده:
امّا مشربه اُمّ ابراهيم معروف نيست. حقير با جمعي از حاجّ كه همراه بودند بسيار سعي كرديم تا به ميان نخلستان به دو مسجد خرابه رسيديم گفتند كه اينجا مشربه اُمّ ابراهيم است و در هر دو نماز كرديم و مسجد فضيخ قريب به مسجد قبا است و او را مسجد ردّالشمس نيز ميگويند. (ص117)
10) برو به عُريض كه در يك فرسخي مدينه است به جهت زيارت علي بن امام جعفر صادق ـ ع ـ .
مسجد حضرت فاطمه; مراد از مسجد فاطمه بيت الأحزان آن خاتون است كه در بقيع است.
و خانه امام جعفر صادق ـ ع ـ كه در مسجد است دو ركعت نماز در آنجا بكن.
و مسجد اميرالمؤمنين كه محاذي قبر حمزه است. (ص 117)
11) عقيل در ايام خلافت معاويه، بعد از آن كه از شام مراجعت فرمود، در زمان امامت حضرت امام حسن در مدينه وفات يافت و قبرش نيز در بقيع است. (ص 120)
12) مسجد مائده قريبالبقيع، و مسجدالاجابة الثاني و هو قريبه.
المحاريب ثلاثه; محراب النبي، محراب عثمان و محراب سليمان سلطان الروم.
الابواب خمسه; باب السلام7 باب الرحمان، باب النساء باب جبرائيل و باب مجيدي.
المنارة خمسة; منارة رئيسيّه، منارة سليمانيه، منارة إشكليّه، منارة باب الرحمان و منارة باب السلام. ( ص 121)
13) چاه اُريس، كه انگشتر رسول الله ـ ص ـ از دست عثمان بن عفان بر آن چاه افتاد و هرچند جُستند نيافتند، در نخلستان قبا بر دو ميلي مدينه، مايل قبله واقع است و در آنجا مجموع بيوت انصاريان بوده و آن قصبه مانند بود و در حوالي آن قراء معتبر بوده، اكنون اكثر آن دهات خرابند. ( ص 122)
14) مساجد و معابد در اطراف مدينه:
مسجد قبا، ... و مسجد احزاب و آن مسجد فتح است كه دعا كرد در آن رسول خدا در روز خندق و آن واقع است بر قطعه[اي] از كوه سلع كه به دو پله بر آن بالا ميروند و در جانب قبله او دو مسجد است; يكي منسوب به علي ـ عليهالسلام ـ [و به ]مسجد اميرالمؤمنين مشهور است. و ديگري مسجد سلمان فارسي است كه مقابل حمزه است.
و ديگر مسجد قبلتين و قبة الكشف و مسجد مباهله و مسجد فضيخ; آن مسجدي است كه در سمت شرقي مسجد قبا واقع است و در حديث آمده كه در آن مسجد آفتاب از براي جناب امير ـ عليهالسلام ـ برگشت. (صص 123 ـ 122)
15) و ديگر معبد خانه علي ـ ع ـ وخانه ابوبكر و بيت بنيالنجّار و معبد خانه زينالعابدين ومعبدخانه حضرتصادقـعـ. و بعضي از قراء مدينه حصن بليغ بر اميرالمؤمنين علي ـ ع ـ وقف بوده و بعد از او، اولادش در تصرف داشتند و از آن جمله دهي بود مشهور به فدك. (ص 123)
16) قريه سيره، بر سه فرسنگي مدينه با قلعه قند از ولايت طيّ است [كه ]رسول الله به عايشه داده بود، اميرالمؤمنين ـ عليهالسلام ـ از تصرف عايشه مانع شده تسليم نفرمود. مواضع ديگر از; هادي، حصره، سايره، سنان، سانه، رهاء غراب، اَكحل، و حَمِيّه قراء مدينهاند و قريه جنار مَرضه اهل مدينه است بر سه مرحله شهر ومرحله جُحفه كه ميقات است، به ده فرسنگي از او بر سوي مكه است. و قريه ابواء كه آمنه خاتون مادر پيغمبر ـ به روايتي در آنجا مدفون است ـ از مدينه چهل و چهار فرسنگ به سوي مكه. فضيا، سُقيا، زوراء، في، بريد و وادي قنات، عموماً اسامي امكنه است در مدينه.
17) آنجا [كه] عثمان مدفون گشت به گورستان بني اُميّه معروف شد. (ص118)
18) مجدالملك رادستاني قمي بعد از آل بويه از درجه وزارت به استقلالِ سلطنت رسيد. او در بقيع به روضه مطهره اين چهار امام و الا مقام قبه و گنبد برافراشت. (ص 114)
19) محل دفن جناب عبدالله بن عبدالمطلب. (ص 147) محل دفن آن جناب; بعضي از معتبرين علما ميفرمايد كه قبر عبدالله بن عبدالمطلب در ميان خلق معروف نبود و من در سنه هزارو يكصد و هشتاد و شش كه به مدينه و به زيارت خاتم پيغمبران مشرف بودم به لطايف حيل قبر عبدالله را پيدا كردم و زيارت نمودم و بسياري از حجاج را بر قبر شريف آن دلالت نمودم و قبر آن جناب در كوچه درازي است و معروف به (زقاق الطول) در يسار داخل دروازه مصري در خانه معروف به بيت ابي النبّي و قبل از اين مشهور به خانه نابغه بوده و قبر آن جناب واقع است در فوق دكّه، در ضلعي ميان دو ديوار خانه در صندوق كوچك پشت ماهي ودر جوف آن ضريح از چوب كوچك نيز هست. ( ص 147)
20) مشهد و مزار فاطمه بنت اسد، مادر اميرمؤمنان ـ عليهاالسلام ـ آن خاتون در بقيع صاحب گنبد است... و قبرش نزد قبور مطهر اولاد محترم خود، ائمه بقيع ـعليهمالسلامـ واقع است. (صص151-150)
21) مزار فيض آثار عباس بن عبدالمطلب، قبرش در تحت قبه ائمه اربعه ميباشد. (ص 152)
22)) و ديگر قبر صفيّه عمّه رسول الله صاحب گنبد است. (ص 153)
23) رقيّه بنت رسول الله قبرش در نزديكي قبر جناب عثمان بن مظعون است.(ص160)
24) سكينه خاتونبنتالحسين ـ ع ـ در مدينه وفات يافت و در بقيع مدفون گرديد و صاحب گنبد و قبّه ميباشد. (ص161)
25) اسماعيل بن جعفر ـ عليهما السلام ـ ... در عُريض وفـات يافـت، سريرش را در دوش به مـدينه آورده در بقيع دفـن كـردند، صاحـب قبّه اسـت. (ص 162)
26) محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن بن اميرالمؤمنين، ملقب به مهدي، مشهور به صاحب نفس زكيّه... قبرش نزديكي كوه اُحد واقع است. (ص 163)
27) مالك اشتر را در راه مصر مسموم كردند بعد جسدش را به مدينه نقل نمودند در ميان قبرستان بقيع در مقبره يهود دفن كردند، اكنون داخل بقيع است[!! ](ص168)
28) ديگر از قبوري كه در بقيع صاحب گنبد است:
مالك بن انس، نافع بن ابي نعيم.
و ديگر ناقه رسول الله به أمر حضرت پيغمبر در بقيع مدفون گشت، اكنون مدفن ناقه مشهور و زيارتگاه نزديك و دور است.
[و از قبور علما و مجتهدين و مشايخ]:
الشيخ جمالالدين ابا محمد المكّي وهو والد شيخنا الشهيد الأوّل و كان من تلامذة الشيخ الفاضل العلامة نجمالدين بن طومان توني ـ قدّس سرّه ـ بالمدينه حين سفر الي الحجاز الشريف في سنة ثامن وعشرين و سبعمائة. و ايضاً من جملة دفين البقيع الشيخ الأمجد الأوحد الشيخ احمد بن الشيخ زينالدين بن الشيخ ابراهيم البحراني لم يعهد في هذه الأواخر مثله في المعرفة والفهم و المكرمة و الحزم و الجودة واككمة والفصاحة و خلوص المحبّة و الوداد لاهل بيت رسول الامجاد بحيث يُري عند بعض اهل الظاهر من علمائنا بالإفراط و الغلوّ. انّه ـ قدّس سرّه ـ ورد بلاد العجم في أواسط عمره و كان اكثر مقامه فيها بدار العبادة يزد ثم انتقل الي اصفهان و توقف فيها برهة من الزمان و لما أراد ان يرجع الي أصله الذي كان في وصل الحسين ـ ع ـ و ورد ببلدة قرميسين و اقام بهامدة فارتحل منها الي أرض الحائر ليصرف فيها بقية عمره الطريف علي التأليف و التصنيف و القيام بحق التكليف و كان له [ص 173] كتب جليلة وفي كلّ العلوم رسائل جميلة انّه لما بلغ النفاق والشقاقبينه وبينمنخالفهمن فضلاء العراق و لم يلتفتوا الي قوله و استكبروا استكباراً و ازدادوا عتوّاً و عناداً بل كتبوا علي رؤساء البلدان انّ الشيخ أحمد اعتقادة كذا و كذا فشوشوا قلوب الناس و جعلوهم في الإلتباس و لا يبقي للشيخ الاّ افتروا لأجله كذباً و خلافاً فلمّا كان الفرار الي الله تعالي هو الأمان من كلّ مخوف فَرّ منه اِلي بيت الله الحرام مع اهله و عياله و أبنائه و باع كلّ ما عندهم من الُحليّ و الغياع و سافر مع ضعف بنيتة ونقاد قوّته و كبر سنه فلمّا بلغ الي منزل هدية و هي عن المدينة بثلاث مراحل حتي توفي فيها ـ قدّس سرّه ـ في سنة ثلاث و أربعين و مائتين بعد الألف و عمره قرب من التسعين و ابيّضت فيه من الهرم الرأس و الحيّة و قد دفن في مدينه المشرّفة فيجوارائمهالبقيع أو فيتحت ميزاب مسجد رسول الله ـ ص ـ و قام بمراسم عزائه أكثر أهل الإسلام من الخاص و العام. قال بعض الأعراب في تاريخه: مادة تاريخ:
فزت بالفردوس فوزاً
«يا بن زين الدين احمد» (ص 172 ـ 171)
20) الحاج ملا صادق دارابجردي; عالمي بود عامل و فاضلي بود كامل، از هداهل زمان در ورع و تقوا، ثاني سلمان در سنه يكهزار و دويست و نود و هشت به رحمت ايزدي پيوست و در قبرستان بقيع مدفون گشت ـ رحمة الله تعالي عليه ـ.
خواجه محمد پارسا; ولد محمد بن المحمود الحافظ البخاري. نسب شريف وي به عبدالله بن جعفر طيّار مي رسد و از اعاظم اصحاب خواجه بهاءالدين نقشبندي است. در ماه محرم سال هشتصد و بيست و دو عازم زيارت بيت الله گرديد. بعداز اتمام مناسك به مرض صعب مبتلا شد و با آن حال متوجه مدينه گرديد. روز چهارشنبه بيست سيم ذي الحجة به مدينه رسيد و پنجشنبه وفات يافت و در بقيع مدفون شد. (ص173)