بجز مسجد نبوى، مسجدهاى معروف ديگرى در خارج و داخل شهر مدينه موجود است كه چند مسجد را كه اهميت بيشترى دارد نام مى بريم:
«قبا» دهكده اى بوده است كه مقارن هجرت پيغمبر به مدينه، طائفه بنى عَمْرو بن عَوف در آن سكونت داشتند. ميان آن دهكده و مدينه دو ميل مسافت بود. مسجدى كه به نام قُبا معروف است در اين دهكده ساخته شده و بارها تجديد بنا گرديده است. در حال حاضر آن را نوسازى كرده اند. و مرافق بسيارى بدان پيوسته اند و مساحت آن به 13500 متر مربع رسيده است. گويند اين نخستين مسجد در اسلام است و آن رصحابه رسول خدا كه از مكه به مدينه هجرت كردند و در اين دهكده ساكن شدند ساختند، و گويند مقصود از «مسجدى كه بنياد آن بر پرهيزكارى است» اين مسجد است. و دسته اى ديگر گفته اند: آن آيات، درباره مسجد نبوى در مدينه است.
مسجدى است در شمال غربى مدينه كه بنام بنى سَلَمه معروف بوده است و در اين مسجد در ماه شعبان سال دوم از هجرت هنگامى كه پيغمبر نماز ظهر رامى خواند آيه تغيير قبله(91)بر وى نازل گشت و پيغمبر در بين نماز روى خود را از بيت المقدس به كعبه برگرداند. در اين مسجد، به يادبود اين تغيير، دو محراب به سوى قبله نخستين و قبله دوم ساخته بودند، ليكن در نوسازى اخير آن قبله را برداشته اند. از راهنما پرسيدم: چرا اين اثر تاريخى را برداشته اند؟ گفت: از آن رو كه مردم نادانسته بدان قبله نماز مى خواندند!
مساحت مسجد ذوقبلتين در بازسازى اخير به سه هزار و نهصد و بيست متر مربع رسيده است.(92)
پس از مسجد قبااين مسجداز جهت تاريخى دوّمين مسجد است و آن را مسجد وادى و مسجد عاتكه نيز نامند. اين مسجد در باغى است كه بستان شربتلى نام دارد. چون رسول(صلى الله عليه وآله)از قبا روانه مدينه شد، عتبان بن مالك رئيس خاندان بنى عمرو بن عوف نزد آن حضرت آمد و گفت اى فرستاده خدا! شما چند روزدرمحل پسرعموهاى مابه سربرديد؟واين براى آنان موجب فخر هميشگى است. رسول خدا نزد آنان فرود آمد و آن روز جمعه بود. نماز را در آنجا خواند و جاى نماز را مسجد ساختند.
اين مسجد در انتهاى شارع العوالى، طرف راستراهى است كه به سوى مستشفى الوطنى مى رود. اين مسجد نيز از مسجدهاى تاريخى و معروف است. فضيخشرابى است كه ازخرما گيرند. در نامگذارى آن نوشته اند كه جمعى از مسلمانان در خانه اى به باده گسارى مشغول بودندبر اثر مستى بجان هم افتادند، در اين هنگام بود كه آيهحرمت خمر نازل شد. و چون خبر به آنان رسيد توبه كردندو كوزه هاى خمر را شكستند، سپس آن خانه به مسجد تبديل گرديد.(93)
اين مسجد در شمال غربى مدينه در دامنه كوه سَلْعبر بلندى قرار دارد. در اين مسجد بود كه رسول خد(صلى الله عليه وآله)در جنگ خندق بر مشركان نفرين كرد و آنان شكستخوردند.(94)
مجلسى از تفسير على بن ابراهيم آورده:
چون محاصره به درازا كشيد و رسول خد(صلى الله عليه وآله)ناتوانى اصحاب خويش ديد، بر كوهى برشد كهامروز مسجد فتح بر آن كوه است و از خدا يارى خواست و گفت:
اى فريادرس اندوهگينان! و اى پاسخ گوينده بيچارگان! اى زداينده اندوه هاى بزرگ! تو مولاى من، ولى من، ولى پدران درگذشته من هستى، غم و اندوه و غصه ما را بزداى! و به توان و نيرو و قوت خود، اندوه اينان را برطرف ساز. جبرئيل فرود آمد و گفت: اى محمد، خدا گفته تو را شنيد و دعاى تو را پذيرفت و باد «دبور» را با فرشتگان مأمور ساخت تا قريش را پراكنده سازند.(95) نظير چنين دعا را احمد نيز در مسند آورده است.(96)