سفر زيارتى شيعيان ايران به حرمين شريفين، يكى از ابعاد زندگى دينى ـ اجتماعى آنان در دوره صفوى است. در اين زمينه، موضوعات مختلفى مى تواند مورد بحث قرار گيرد. نويسنده اين سطور، تاكنون چند مطلب و مقاله در اين باره منتشر كرده است:
نخست انتشار سفرنامه حجّ بانوى اصفهانى، همسر ميرزا خليلِ رقم نويس، از اواخر روزگار صفوى است كه شامل 1400 بيت شعر زيبا در باره سفر او از اصفهان تا مكه مى باشد و حاوى اطلاعات جغرافيايى و سفرنامه اى ارجمندى در اين زمينه است.
دوم مقاله مفصلى است با عنوان «پاره اى از مسائل حجاج شيعه و شيعيان مقيم حرمين شريفين در دوره صفوى» كه ضمن آن به مسافرت علما ومردم شيعه به حرمين شريفين و برخى از دشوارى هاى آنان پرداخته شده و در مجلد دوم كتاب «صفويه در عرصه دين، فرهنگ و سياست» به چاپ رسيده است.
سوّمين بحث «مناسبات اصفهان و حجاز در دوره صفوى» است كه در آن رابطه دولت و مردم ايران با سادات مدينه بررسى شده و در مجلد يازدهمِ «مقالات تاريخى» به چاپ رسيده است. دو مقاله اخير در مجله «ميقات حج» هم نشر يافته است.
آنچه دراينجا ارائه شده، اطلاعات ديگرى است كه به نوعى مربوط به زائران شيعه به مكه و مدينه در دوره صفوى و برخى از خاطرات آنها در طول مسير يا در آن دو شهر مقدس است. اين مطلب براى نخستين بار در اينجا منتشر مى شود.
اين اطلاعات در باره موضوع مورد بحث، از پنج منبع فراهم آمده است:
اول; از كتاب الدرّ المنثور از شيخ على جبل عاملى (م 1104) كه در اصفهان مى زيسته و خاطرات خود از سفرهايش به مكه را گزارش كرده است. اين كتاب در حوالى سال 1076 تأليف شده است.
دوم; از كتاب تذكره صفويه كرمان از مير محمد سعيد مشيزى بردسيرى كه آقاى باستانى پاريزى آن را به طبع رسانده و از دو دهه پايانى قرن يازدهم هجرى است.
سوم; از ديوان على نقى كمره اى (م 1029) كه از يكى از شهداى ايرانى در مكه ياد كرده و شعرى در باره او سروده است.
چهارم; از ديوان محتشم كاشانى كه او هم به مناسبت از دو مورد ياد كرده است.
پنجم; كتاب نوادر ملامحمد صالح قزوينى كه از آن كتاب هم چند حكايت در باره سفر حج نقل شده است.
بهره اى هم از خلاصة التواريخ براى ياد از يك فرمان در ارتباط با سفر حج گرفته ايم كه خواهد آمد.
* * *