در مقاله هاى پيشين از تواضع در برابر خدا و خلق خدا سخن گفتيم و ارزش و اقسام آن را نيز بررسى كرديم. اكنون براى تكميل آن مباحث اشاره اى داريم به برخى از آثار و ره آوردهاى تواضع.
بى شك روحيه تواضع و فرهنگ فروتنى چه در برابر خداوند و چه در برابر بندگان او از زيباترين جلوه هاى آداب معاشرت است. هنگامى كه تمامى افراد جامعه روابط خود را بر اساس فروتنى بنا نهند حيات طيّبه رخ خواهد نمود و بهره هاى فراوانى نصيب افراد متواضع خواهد شد از جمله:
تواضع و فروتنى بر خلاف تصور متكبران نه تنها سبب كوچك شدن انسان نمى شود بلكه بر قدر و منزلت وى نيز مى افزايد و موجب رفعت و بلندى مقام وى مى گردد. انسان متواضع همچون زمين فروافتاده اى است كه قطرات باران از هرسو بدان جا سرازير مى شود و آن را حاصلخيز و پرثمر مى سازد. كسى كه از تواضع سرباز مى زند به سان زمين مرتفع و بلندى است كه از دربرگرفتن بركات آب باران محروم است. اميرالمؤمنين على(ع) فرمايد:
(المتواضع كالوهدة يجتمع فيها قطرها و قطر غيرها والمتكبر كالرَّبوَةِ لايقرُّ عليها قطرها ولاقطر غيرها.1)
فروتن مانند زمين فرورفته اى است كه قطره هاى باران از هرسو در آن گرد مى آيند و متكبر چونان زمين مرتفع و بلندى است كه قطره اى باران بر آن نمى ماند.
افتادگى آموز اگر طالب فيضى هرگز نخورد آب زمينى كه بلنداست چنين است كه طالبان فيض همواره رفعت و بلندى را در كوچكى و افتادگى مى جسته اند و همچون قطره ناچيز باران خود را در درياى بى كران انسانها كوچك مى ديده اند تا درخور رسيدن به مقامات عالى و كمالات انسانى شوند. از كوبيدن (در نيستى2) و (خردى) بزرگى يابند و افسر كرامت بر سرنهند. برخى به گمان اين كه تواضع شخصيت آنان را كوچك مى كند و از قدر و منزلت و جاه و جلال آنان مى كاهد از فروتنى دريغ مى ورزند و براى فرونشاندن ميل نفسانى خويش خودنمايى متكبرانه رفتار مى كنند. غافل از اين كه شخصيت تصنعى و كاذب چيزى جز وهم و خيال نيست و پايه آن بسيار پوچ و سست است. خوى نرم و رفتار متواضعانه نه تنها ذرّه اى از بزرگى و منزلت آنان نمى كاهد بلكه حرمت و نفوذى طبيعى به انسان مى بخشد و جامه وقار و ابهت براو مى پوشاند:
(التواضع يكسوك المهابة3)
اساساً راز و رمز بزرگى و عظمت در فروتنى است. كسى كه خود را چون شبنمى برخاك افكند رفعت و بزرگى مى يابد:
تواضع مقام انسان را در نزد خداوند بالا مى برد و مردم در او به ديده عظمت و بزرگى مى نگرند چنانكه در حديثى از پيامبر اسلام(ص) مى خوانيم:
(من تواضع للّه رفعه اللّه. فهو في نفسه ضعيف وفي أعين الناس عظيم. ومن تكبر وضعه اللّه فهو في أعين الناس صغير وفي نفسه كبير حتى لهو أهون عليهم من كلبٍ اَوْ خنزير5)
كسى كه براى خدا فروتنى كند خداوند او را بلند مرتبه گرداند. او در پيش خود ناتوان و در ديدگان مردم بزرگ و ارجمند است و كسى كه بزرگى ورزد خدا او را پست و حقير سازد. او خويش را بزرگ مى پندارد ولى در نظر مردم كوچك و بى مقدار است به گونه اى كه حتى او را از سگ و يا خوك هم پست تر مى شمارند. [يعنى طبيعت انسانها به گونه اى است كه از افراد متكبر منزجرند و از چنين رفتارى نفرت دارند.].
و در حديث ديگرى مى فرمايد:
(و انّ التواضع يزيد صاحبه رفعة فتواضعوا يرفعكم اللّه6)
فروتنى بربلندى مقام آدمى مى افزايد پس تواضع كنيد تا خداوند به شما رفعت دهد.
همان طور كه تواضع سبب عظمت بزرگى و شخصيت انسان در ميان مردم و گرانقدرى وى نزد خداوند مى گردد تكبر وسيله حقارت و خوارى انسان مى شود. اميرالمؤمنين(ع) در خطبه قاصعه سبب محروميت و دورى شيطان از رحمت خدا را تكبر و گردن فرازى وى مى داند:
(اَلاترون كيف صغّره اللّه بتكبره ووضعه بترفّعه7)
آيا نمى بينيد چگونه خداوند او [ابليس] را به سبب تكبرش كوچك و خوار نمود و به خاطر بلند پروازى پست.
بروز و ظهور صفاتى مانند: تكبر ريشه در شخصيت و زواياى روحى و روانى انسانها دارد.كمبود شخصيت عقده حقارت عقب ماندگى خود كم بينى سرخوردگيهاى اجتماعى شكست در عرصه هاى علمى و سياسى و... به صورت خود بزرگ نمايى و رفتارهاى متكبرانه خود را نشان مى دهد. از اين روى توجه به جنبه هاى روانى و روحى تكبر و ريشه يابى موجبات آن اهميت ويژه اى دارد. زيرا انسان پرظرفيت و با شخصيت نيازى به تظاهر فخرفروشى و... ندارد و به طور طبيعى از اين حالت متنفر است.