رضاشاه چنين مى پنداشت كه آنچه غرب با عنوان تمدن به دست آورده است، به سبب دورى از تقيدات و ارزش هاى دينى و تغيير ظواهر و رواج بى عفتى بوده است. درك او از تمدن، سلوك و رفتار تجدد مآبانه و تغيير در ظواهر بود، نه شكوفايى انديشه و فرهنگ.
مخبرالسلطنه هدايت كه بيش از شش سال به عنوان رئيس الوزرا در خدمت رضاشاه بود، در خاطرات خود مى نويسد: در اين اوقات (در سال هاى بعد از تصويب تغيير لباس در تاريخ دى ماه 1307 ش.) روزى به شاه عرض كردم تمدنى كه آوازه اش عالمگير است دو تمدن است: يكى تظاهرات در بلوارها، يكى تمدن ناشى از لابراتوارها. تمدنى كه مفيد است و قابل تقليد، تمدن ناشى از لابراتوارها و كتابخانه ها است. آثارى كه بيشتر ظاهر شد، تمدن بلوارها بود كه به كار لاله زار مى خورد و مردم بى بندوبار خواستار بودند».
رضاشاه كه مسأله تغيير لباس را پيش از سلطنت مطرح كرده بود، در تاريخ ده دى 1307 ش. قانون متحدالشكل نمودن البسه را به تصويب رساند[س ش 39].
(سند شماره 39)
اگرچه طبق اين قانون، روحانيون از پوشيدن لباس متحدالشكل مستثنا شدند; اما اين امر موجب بروز مشكلاتى براى آنان و ابزارى جهت شناسايى و محدود ساختن آنان توسط رژيم گرديد[س ش 40]. و زارت داخله
نمره 118211710 5 خرداد 1315
محرمانه
محترماً به عرض مى رساند كه براى متحدالشكل نمودن طلاب طبق دستورات صادره مدتى است مشغول اقدام ولى خيلى به اشكال[،] تبديل لباس مى دهند و كراراً از آنها التزام گرفته شده پنج روز و يا ده روزه[،] و پس از انقضاء مدت به عذر نداشتن وجه براى تغيير لباس و معاذير ديگر حاضر براى تغيير لباس نمى شوند و ديشب ده نفر آنها در شهربانى نگاه داشته بودند كه با حضور اينجانب اولياى شهربانى با آنها مذاكرات مبسوطى نمودند و هر كدام به عذرى متغذر مى شوند، در هر صورت با كمال متانت مشغول تسويه اين كار هستم كه آنها را ملزم به تغيير لباس نماييم و اهميت اين موضوع از رفع حجاب بيشتر است كه اينكار را به نحوى عملى نمود كه توليد سوء تفاهمى نشود و مسأله ديگر اين است كه قدرت تهيه لباس ندارند، غالباً فقير و بى چيز مى باشند. پس از انجام دستور مراتب مشروحاً به عرض خواهد رسيد. حكومت قم نمره 237/26/2/15
امضاء- از طرف وزير داخله
سواد براى استحضار رياست وزراء تقديم مى شود
نمره 115 9/3/15
جواب داده شود به حكومت قم دستور بدهند، با جلب نظر شهربانى و رئيس معارف موضوع را عمل نمايند.
(سند شماره 40)
(تصوير سند شماره 40)
برخى عوامل و زمينه هاى تغيير لباس كه همزمان با ايران در بسيارى از كشورهاى تحت سلطه اروپا، از جمله تركيه، مصر، عراق، پاكستان و بسيارى كشورهاى ديگر نيز صورت گرفت، عبارت بودند از:
1 . تسخير بازارهاى نساجى ايران توسط قماش خارجى كه به دليل رشد روزافزون صنايع نساجى اروپا و دستيابى به بازارهاى جديد براى صدور مازاد توليدات صنعتى، صورت مى گرفت. اين امر مستلزم تغيير در فرهنگ و باورهاى مردم بود; بنابراين با تغيير در فرهنگ پوشاك ايران مى توانستند به اين مهم دست يابند.
2 . رؤياى تمدن اروپايى، حاكمان و روشنفكران غربزده ايرانى را مسحور خود ساخته بود و آنان به تدريج بر اين باور شدند كه خود و فرهنگشان را اروپايى كنند تا به اين ترتيب زودتر از مهلكه فقر و بدبختى رهايى يابند.
3 . همسان سازى فرهنگى كه زمينه را براى سلطه بيگانگان فراهم مى كرد، مبتنى بر دگرگونى شيوه هاى سنتى زندگى و همگون سازى آن با شكل زندگى غربى بود.
اين تغييرات چيزى نبود كه رضاشاه مبدع و مبتكر آن باشد بلكه به قول بلوشر «موجد كليه اشكال زندگى در روش هاى اقتصادى درايران، اروپا بود كه با شتابى غيرقابل توقف به مشرق زمين روى آورده است».
شهيد مدرس در اين باره مى گويد: غريبا چوپان هاى قراعينى و كنگاور با فُكُل سفيد و كراوات خودنمايى مى كنند، اما در زيباترين شهرهاى ايران هرگز آب لوله و آب تميز براى نوشيدن مردم پيدا نخواهد شد ... درهاى مساجد و تكايا به عنوان منع خرافات و اوهام بسته خواهد شد، اما سيلى از رمان ها و افسانه هاى خارجى كه در واقع جز رموز غمزه فرنگى چيزى نيستند، به وسيله مطبوعات و پرده هاى سينما به اين كشور جارى خواهد گشت و مدنيت مغرب و معيشت ملل مترقى را در رقص و آواز و دزدى هاى عجيب آرسن لوپنى و بى عفتى و مفاسد اخلاقى ديگر خواهند شناخت، مثل آنكه آن چيزها لازمه متمدن بودن است».
با تصويب قانون «متحد الشكل نمودن لباس اتباع ايران در داخل مملكت» مأموران دولتى در تمام كشور، با توسل به زور مردم را وادار به تبعيت از آن كردند[س ش 41 و 42]. و زارت داخله
مورخه: 7/12/1307
نمره: 1413
حكومت قم و خلجستان
مقام منيع وزارت جليله داخله
حسب الامر نمره 6091 راجع به اتحاد شكل شدن مفاد قانون و نظامنامه را در شهر اشعار داد، ولى مطابق اطلاعات حاصله اشخاصى كه به هيچ وجه داخل 8 طبقه مستثنيات نيستند، شروع به پاره عمليات و اقدامات نموده اند كه جزء مشمولين اتحاد شكل نشوند، من جمله چند نفر كه تا به حال به هيچ وجه صاحب محراب نبوده و سابقه به اين جريان نداشته اند، حاليه به دسايس مسجدى تهيه و مشغول نماز جماعت شده اند. لذا راجع به اين قبيل اشخاص از مقام منيع كسب تكليف مى نمايد كه در موقع اجراى قانون چه قسم با آنها رفتار گردد.
مهر و امضا حكومت قم و خلجستان
[حاشيه:] به عرض مى رسد حقيقتاً نفهمى اين قبيل مأمورين تعجب آور است، با دستورهاى متعدده ابداً از خودشان...
[حاشيه:] جنوب جواب بنويسيد تكليف اين مسايل را قانون و نظامنامه كاملا معين كرده است و شما هم تكليفى جز اجراى قانون و اجراى نظامنامه و متحدالمال هايى كه در اين زمينه سابقاً و حالا صادر شده است، نداريد و بايد كمال مراقبت و اهتمام را در اجراى تعليمات صادره به عمل آوريد.
12/12/1307
(سند شماره 41)
(سند شماره 42)
مهم ترين فصل اين تغيير پوشاك، موضوع كشف حجاب زنان بود كه بسيار مورد توجه حكومت پهلوى و طراحان سياست هاى فرهنگى آن دوره قرار گرفت. توجه به مسائل زنان كه پيش از نهضت مشروطيت آغاز شده بود، در اين دوره مورد توجه تمام جريان هاى فرهنگى واقع شد. اين مسئله كه با تبليغات وسيعى در مطبوعات و محافل همراه بود، اثرات خود را كم كم نمايان ساخت. به طورى كه در سال هاى 1306 و 1307 ش. ترويج دكلته و منع چادر نماز توسط ملكه و حضور خانواده پهلوى در حرم حضرت معصومه(عليها السلام) با پوشش نامناسب و تأسيس كانون ها و مراكزى كه با عنوان آزادى زنان به ترويج فرهنگ غرب و رفع حجاب فعاليت مى كردند، همه نشانگر آغاز سياست مذهب زدايى و استحاله فرهنگى از طريق اشاعه فرهنگ تجددگرايى غربى بود كه اساس جامعه ايرانى را مورد تهديد قرار مى داد. موضوع حجاب زنان كه در رأس مسائل اجتماعى بود، تحت تأثير فشارهاى بين المللى نيز قرار گرفت; به طورى كه در يازدهمين مجمع عمومى بين الملل كه در 10 سپتامبر 1930 م.(1309 ش.) تشكيل شد، رفتار شرقيان با زنان در دستور كار قرار گرفت. متعاقب فشارهاى بين المللى، در سال 1310 ش. مجلس شوراى ملى، قانون ورود كميسيونى از طرف جامعه بين الملل را كه براى جلوگيرى از آنچه «تجاوز به حقوق زن در شرق» خوانده مى شد، تصويب كرد. سفر شاه به تركيه در سال 1313 ش. نقطه عطفى در تثبيت باورهاى قبلى او مبنى بر لزوم كشف حجاب بود. اثر عميقى كه مشاهده وضع بانوان ترك، بر روحيه رضاخان گذاشت تا آن حد بود كه وى خطاب به سفير كبير ايران در تركيه گفت: «هنوز عقب هستيم و فوراً بايد با تمام قوا به پيشرفت سريع مردم خصوصاً زنان اقدام كنيم».
شاه براى رسيدن به آرزوى ديرينه خود، دست به اقدامات تازه اى زد. برگزارى «جشن هاى اختلاط»، بر اساس آنچه در گزارش هاى ايالات آمده است، از جايگاه ويژه اى در پيشبرد موضوع كشف حجاب برخوردار بوده است[س ش 43، 44 و 45].
(سند شماره 43)
(سند شماره 44) را پورت دو ماهه آذر و دى ماه 1314 دفتر احصائيه و ثبت احوال تربت حيدريه و مربوط به يك - مملكتى
5ـ اخبار تازه- يوم پنج شنبه 25 دى ماه جارى بنابر دعوت اداره معارف، دو ساعت بعدازظهر تمام رؤساء و مأمورين دوائر دولتى به اتفاق خانم هاى خود بدون چادر در معارف حاضر، رئيس معارف نطقى مبنى بر محسنات برداشتن چادر ايراد و از طرف يك نفر از دوشيزگان مدرسه نسوان تربت هم خطابه دائر به سپاسگزارى و تشكر از مراحم ملوكانه ايراد، پس از صرف چاى و شيرينى و برداشتن عكس، مقارن غروب به دعاء بقاء ذات اقدس ملوكانه با نهايت مسرت و شادكامى ختم گرديد. تازه ديگر قابل محلى نيست.
رئيس دفتر احصائيه و ثبت احوال تربت حيدريه
سيدنورالدين ميرسياسى
امضاء و مهر
(سند شماره 45)
انعكاس وسيع اخبار و تصاوير مربوط به كشف حجاب و برگزارى جشن ها و مجالس در اين ارتباط از طريق رسانه هاى گروهى اقدام ديگرى بود كه در اين باره صورت پذيرفت.
با آغاز سال 1314 ش. و تشديد فعاليت هاى دولت براى كشف حجاب در شيراز، در مجلس جشنى كه به منظور فراهم ساختن زمينه هاى كشف حجاب صورت گرفته بود، دختران دبستان مهرآيين در صفى منظم و آراسته، بعد از خواندن سرود به ورزش ژيمناستيك پرداختند. اين عمل مورد اعتراض سيد حسام الدين فالى يكى از علماى متنفذ شيراز قرار گرفت. در تير همان سال فاجعه خونين مسجد گوهرشاد نيز اتفاق افتاد ـ كه شرح آن خواهد آمد ـ سركوبى قيام گوهرشاد و وقايع پس از آن سبب شد كه شاه، زمان رسمى شدن كشف حجاب را به جلو بيندازد. بنابراين با احضار وزير معارف به او مى گويد: «سابقاً به شما گفته بوديم كه يك روزى جلسه كنيد و خانم ها حاضر باشند و اين عادت منحوس حجاب از ميان برداشته شود ولى آن وقت من هنوز مصمم نبودم و خيال مى كردم اين كار را در بهار بكنم، ولى حالا به واسطه حوادثى كه در خراسان پيش آمده و بعضى اشرار در مسجد گوهرشاد تجمع كرده بودند و متفرق شدند و خيانت كاران مجازات شدند، زمينه حاضر است، بايد به فوريت اين جلسه را حاضر كنيد».
پس از آن، مسأله كشف حجاب با جدّيّت بيشترى دنبال شد و بر اساس بخشنامه هاى صادره، مقرر گرديد كسى را به اين كار مجبور نكنند، اما مخالفت ها را سركوب كنند[س ش 46].
[وزارت داخله به حكومت عراق، همدان، گروس، ملاير ، كرمانشاه، سنندج، گلپايگان، 18 آذر 1314] و زارت داخله، نمره 1442، تاريخ 18/9/1314، محرمانه
حكومت عراق، همدان، گروس، ملاير، كرمانشاه، سنندج، گلپايگان، موضوع كشف حجاب بايد از طرف حكومت و شهربانى تقويت شود بدون اين كه كسى را مجبور به كشف حجاب نمايند. اگر كسى از وعاظ يا غيره مخالفت يا اظهاراتى بر ضد بنمايند فوراً توسط شهربانى جلب و تنبيه شود. اقدامات بايد خيلى با متانت و عاقلانه باشد جريان پيشرفت امر را مرتباً رمزاً اطلاع دهيد.
(سند شماره 46) تا اينكه مقدمات كار آماده گرديد و در روز هفدهم دى 1314 ش. با حضور شاه در عمارت دانشسراى عالى تهران كه به منظور اعطاى ديپلم به فارغ التحصيلان صورت گرفت، اين روز به نام روز كشف حجاب و آزادى زن نامگذارى شد. با رسمى شدن رفع حجاب، جشن ها برپا شد و از مأموران و كارمندان دولت خواسته شد كه با همسران خود بدون حجاب، در اين جشن ها شركت نمايند[س ش 47].
[متّحدالمال وزارت داخله به اداره تفتيش، 18 بهمن 1314] و زارت داخله، اداره سياسى، نمره 68317/6673 تا ريخ 18/11/14، محرمانه. متحدالمال
اداره تفتيش ـ نظر به اين كه موضوع تربيت و تجدد نسوان مورد توجه دولت است مأمورين و مستخدمين دولت بايد عموماً در پيشرفت اين امر سرمشق براى سايرين بوده و حتى الامكان پيشقدم در اين نهضت باشند. بنابراين اعضا و اجزاى دولت در كليه نقاط كشور موظف هستند در تمام مجالس و محافل اعم از خصوصى و عمومى كه دعوت مى شوند حتماً با خانمهاى خود بدون چادر حاضر شوند. و همچنين خانمها بايد بدانند كه لباس هرچه ساده تر و بى تزئين باشد معرف حسن و سليقه آنها و تقوى شوهرانشان خواهد بود. زيرا زينت و تجمل ناچار در اثر تمكن و ثروتمندى است و در مورد مستخدمين دولت اين عمل توليد سوءظن خواهد نمود و هر يك از مأمورين و مستخدمين كه با خانم خود در مهمانيها و مجالس حاضر نشود و متعذر به عذر غيرموجهى گردد يا اين كه پس از رفتن به مجالس دعوت مجدداً خانمش چادر استعمال نمايد فوراً بايد او را منتظر خدمت نمود و مراتب را به وزارت داخله اطلاع داد.
از طرف وزير داخله [امضاء]: سياح
(سند شماره 47)
پليس نيز دستور يافت كه با زنان باحجاب برخورد نمايد و روسرى را از سر آنها بكشد و از كتك زدن و اهانت به آنها فروگذار نكند. اين رويه تا سال ها بعد نيز ادامه يافت[س ش 48].
بعد العنوان به عرض مى رسانيم در اين موقع كه اراده شاهنشاه بر پايه قانون مشروطيت استوار زبان و قلم آزاد شما نمايندگان ملت مى توانيد براى بيچارگان و ستمديدگان دادرسى فرماييد. متأسفانه آنچه در راديوها شنيده و روزنامه ها مطالعه مى شود، هيچ اسمى از ظلم و ستمهايى كه چندين سال است به ما بيچارگان شده، نيست كه به واسطه يك روسرى يا چادر نماز در محله ها حتى از خانه به خانه همسايه طورى در فشار پاسبان و مأمورين شهربانى واقع بوده و هنوز هم هستيم كه خدا شاهد است از فحاشى و كتك زدن و لگد زدن هيچ مضايقه نكرده و نمى كنند و اگر تصديق حكما آزاد بود از آمار معلوم مى شد كه تا به حال چقدر زن حامله يا مريضه به واسطه تظلمات و صدمات كه از طرف پاسبانها به آنها رسيده، جان سپردند و چقدر از ترس و حرس فلج شدند و چقدر مال ما را به اسم روسرى يا چادر نماز به غارت بردند و چه پولهايى از ما به هر اسمى و رسمى گرفته شده. خدا مى داند اگر يك نفر از ماها با روسرى يا چادر نماز به دست يك پاسبان مى افتاد مثل اسراى شام با ماها رفتار مى كردند. بهترين رفتار آنها با ماها همان چكمه ها لگد بر دل و پهلوى ما بود و اگر به پول گرفتن قانع نمى شدند يا پولى نداشتيم به آنها بدهيم ما را به شهربانى و كميسر مى بردند اذيت ما بيشتر و مخارج ما زيادتر. لذا استدعاى عاجزانه داريم اولا انتقام ما ستمديدگان را از اين جابران بكشيد و بعد هم آزادى حجاب به ما بدهيد، كما اين كه در ممالك اسلامى حجاب معمول است، به علاوه در انگلستان و هندوستان كه آنقدر اديان مختلف هست مخصوصاً مسلمانان داراى حجاب هستند. لذا از نمايندگان محترم مسلمان كليه ملت ايران استدعا داريم استرحاماً حال ديگر است دست ظلم و تعدى و شكنجه از سر ما زنهاى مسلمان ايران كوتاه و ماها را آزاد فرماييد. در خاتمه با تقديم احترامات امضاى جمعى از زنهاى يزد ـ رونوشت برابر اصل است ـ رئيس اداره دبيرخانه مجلس شوراى ملى
امضاء
29/8/20
(سند شماره 48)
على اصغر حكمت كه خود يكى از طراحان مسأله كشف حجاب بود، از پيامدهاى فورى اين امر چنين مى گويد: «بلافاصله بعد از مراسم 17 دى در تهران، دو امر پيش آمد كه يكى به حد افراط و ديگرى به حد تفريط بود، از يك طرف بعضى از زن هاى معلوم الحال به كافه ها و رقاص خانه ها هجوم آورده، همه در مرئى و منظر جوانان بوالهوس به رقص پرداخته و با آن جوانان به انواع رقصهاى معمول فرنگستان مشغول دست افشانى و پايكوبى شدند; از طرف ديگر مأموران شهربانى و پليس ها در تهران و فرماندارى ها و بخشدارى ها، در شهرها و قصبات مملكت بر حسب دستور وزارت كشور به زنان بى خبر مزاحم شده و آنها را وادار به كشف حجاب مى كردند و حتى چادر و نقاب آنان را پاره مى كردند.
از جمله اقداماتى كه در جهت وادار كردن زنان براى رفع حجاب صورت گرفت، ممنوعيت ورود به اماكن، عبور و مرور در خيابان، بازار، گاراژها جهت مسافرت، حمام هاى زنانه، مجالس عزادارى و اماكن زيارتى بود[س ش 49 ، 50 و 51].
كابينه رياست وزراء نمره 91
استخراج تلگراف رياست خراسان 26/11/14
جناب آقاى رئيس الوزراء جشن هاى تجدّد نسوان كه از طرف كليه طبقات و حتى طبقات پست در مشهد گرفته اند، روزافزون و به شكل باشكوهى ادامه دارد. ديروز در پنج نقطه شهر جشن بود كه يكى از آنها در ناحيه چهار نوغان منعقد و در آنجا حدود سه هزار مرد و زن حاضر بودند. امروز هم پايين خيابانى ها جشن مفصلى مى گيرند. با ترتيباتى كه پيش مى رود تا چند روز ديگر هيچ صنفى در مشهد باقى نخواهد ماند كه جشن نگرفته باشد. در نظر است پس از خاتمه جشن ها، ورود به صحن و حرم مطهر و بيوتات شريفه، براى زنها با چادر قدغن شود; البته زوار خارجه كه تذكره ارائه بدهند، مستثنى خواهند بود. فعلا دستور داده شده زنهاى با چادر را در ادارات دولتى و محاضر رسمى نپذيرند. اميدوارم بزودى موضوع تجدد نسوان در مشهد به كلى عملى شود. مستدعى است مراتب را به عرض خاكپاى مبارك ملوكانه ارواحنا فداه برسانيد. پاكروان
نمره 349 ـ 15/11/14
دفتر مخصوص تقديم شد
(سند شماره 49)
(سند شماره 50)
بخشى از راپرت حكومت كاشمر درباره محدود نمودن بانوان محجّبه
ايالت خراسان
سواد: راپرت حكومت كاشمر نمره: 541 مورخه: 30/3/15
ايالت خراسان ـ به پاسخ مرقومه شماره 4110 راجع به بانوانى كه با چارقد خود را مستور مى سازند، لازم است خاطر مبارك در اقداماتى كه قبل از وصول مرقومه فوق الذكر به عمل آمده است، مستحضر نمايد.
1. به وسيله شهردارى از حمامهاى زنانه التزام گرفته شده كه هيچ زنى را بدون كلاه به حمام راه ندهند و در صورتى كه زنى با چارقد به حمام برود به او اخطار كنند كه بار ديگر چارقد را ترك و با كلاه برود و اگر بار ديگر با چارقد به حمام رفت اسم او و شوهرش را راپرت دهند.
2. از لحاظ اينكه مبادا حماميها در اجراى التزام خود مراقبت نكنند، مأمورينى به طور محرمانه گماشته شد كه وضعيت خانمها و مراقبت حمامى را اطلاع دادند. در اوائل ماه جارى اطلاع رسيد كه در حمامها درخور انتظار ابراز جديت نمى شود و ناچار مجدداً احضار و ملتزم شدند.
3. اداره شهربانى به بازار و خيابان پاسبان گماشته و به خانم هايى كه چارقد دارند، اخطار مى كند كه چارقد خود را ترك نمايند و تا موقعى كه امر را اجرا و همين قدر كه دور شدند مجدداً به استعمال چارقد مبادرت مىورزند.
4. در گاراژهايى كه در شهر است، التزام گرفته شد كه زنهاى با چارقد را سوار نكنند.
5 . در باغ مزار كه شبهاى جمعه به عنوان زيارت رفت و آمد مى شود، مأمور گماشته شده كه زنهاى با چارقد را اجازه دخول ندهند.
6 . ...
حكومت كاشمر امضاء
(سند شماره 51)
در برخورد با كشف حجاب و مبارزه با اين بدعت منحوس، مخالفت هاى گسترده اى صورت گرفت. مهم ترين اقدامات از سوى روحانيون صورت گرفت كه در جاى خود از آن سخن به ميان خواهد آمد. مردم نيز به دليل برخورد خشن و سركوب شديد مخالفت ها از سوى مأموران رژيم، دست به يك مبارزه منفى زده و از خانه هاى خود خارج نمى شدند[س ش 52 و 53].
(سند شماره 52)
(سند شماره 53)
به هر حال، على رغم سركوب تمامى مخالفت ها و برخورد خشونت آميز با كسانى كه از لباس متحدالشكل و پوشش جديد نسوان استفاده نمى كردند، توفيق كاملى براى بانيان آن حاصل نشد[س ش 54 و 55].
محرمانه
12/1/15
رياست وزراء
حسب الامر مطاع اعليحضرت همايون شاهنشاهى ابلاغ مى نمايد در ضمن اخبار تلگرافى ولايات راپورتى از تلگرافخانه فردوس به عرض پيشگاه اعليحضرت همايون شاهنشاهى رسيده است كه در فردوس كه اهالى براى رفع حجاب پيشقدم بودند، اخيراً به صورت لباسهاى اولى خود در آمده و چاقچور مى پوشند و چادر شب يا چادر نمازهاى سابق را به سر و صورت تا كمر پيچيده و يك چشم خود را باز مى گذارند و در راپورت اين طور اظهار شده كه چون در فردوس شهربانى داير نيست، مراقبتى در اين باب نمى شود و اگر به حكومت و امنيه آنجا تعليماتى داده نشود تدريجاً چادر را مستعمل خواهند نمود. حسب الامر مطاع مبارك ابلاغ مى نمايد كه اگر چه از برخى ولايات اطلاع مى دهند كه ترك چادر و حجاب خاتمه پيدا كرده است ولى به اين اطلاعات نبايد كار را تمام شده فرض نمود; چون مسأله چادر و حجاب مدتها است عادت مردم بوده، اعتياد به عكس آن هم البته وقت و مدت نيز لازم دارد و بنابراين نه تنها در فردوس بلكه در تمام ولايات بايد از طرف رياست وزراء به مأمورين و حكام دستور داده شود كه در امر نهضت بانوان از مراقبت هاى لازم كوتاهى و غفلت ننمايند و دائماً مواظب باشند كه مثل فردوس مجدداً اهالى به عادت حجاب برنگردند و امر نهضت را پيشرفت بدهند.
رئيس دفتر مخصوص شاهنشاهى حسين
امضاء
اين دستور را بعد از انقضاى دهه عاشورا در هفته آينده روز شنبه صادر فرمايند.
(سند شماره 54) تا ريخ پاكنويس: 16/1/1315
رياست دفتر مخصوص شاهنشاهى
چنانكه خاطر محترم مستحضر است حاكم كرمانشاهان بر اثر راپورتى كه راجع به عدم پيشرفت نهضت بانوان به عرض رسيده بود، اخطار شده است. اينكه پيشنهاد مى شود در صورتى كه اجازه فرمايند، اسمعيل اصانلو كه يكى از مديرهاى وزارت داخله است به حكومت كرمانشاهان انتخاب شود.
تعرفه حكومت
اسمعيل اصانلو لفاً از نظر مبارك گذرد
(سند شماره 55)
حتى پس از سقوط رضاشاه، كسانى كه به اجبار كشف حجاب نموده بودند، دوباره به پوشش سابق خود روى آوردند[س ش 56 و 57].
(سند شماره 56)
(سند شماره 57)
تغيير پوشاك و كشف حجاب افزون بر تأثيرات سوء اخلاقى و اجتماعى كه در پى داشت، مشكلات ديگرى نيز پديد آورد و آن تحميل فشارهاى مالى جهت خريد پوشاك جديد بود و اين امر باعث سوء استفاده كسبه و صنعتگران اين گونه پوشاك و افزايش قيمت اجناس مربوط به آن گرديد[س ش 58].
[رئيس الوزراء به بلديه طهران، 2 بهمن 1314]
رياست وزراء، نمره 8316، تاريخ 12/11/1314.
دو نسخه اداره كل تجارت، بلديه طهران، راپرت اداره كل شهربانى حاكى است كه در اين موقع كه خانم ها احتياج به تهيه لباس و كلاه و لوازم لباس جديد پيدا كرده اند، فروشندگان اين قبيل اجناس به قيمت عادله قناعت نكرده بسيار اجحاف مى كنند و اين رويه باعث تحميل و مشكلات شده است. فوراً در اين خصوص باستحضار (بلديه طهران [و] اداره كل تجارت) اقدام در تعديل قيمت هاى اجناس مورد احتياج خانم ها را نموده و نتيجه را اطلاع دهيد. از همين قرار [به] بلديه طهران [و ]اداره كل تجارت هم دستور لازم داده شد. رئيس الوز را اداره كل شهربانى ـ در جواب مراسله نمره 22567 اشعار مى شود كه براى جلوگيرى از اجحاف فروشندگان اجناس مورد احتياج خانم ها و تعديل قيمت ها [به ]اداره كل تجارت و بلديه طهران دستور لازم داده شد. رئيس الوزراء
(سند شماره 58)