اسلام برسد، (1) ولى در اين مختصر كه بخشى از ريشه هاى انقلاب اسلامى مورد نظر است و حتى در تمام اين درس نيز امكان بررسى همه اين قيامها و جنبشها نيست، تنها به مهمترين قيامها و انقلابهاى ايران در دوره معاصر بسنده مى كنيم كه به طور عمده عبارتند از: جنبش تنباكو، انقلاب مشروطه، جنبش ملى شدن نفت و قيام 15 خرداد 42.
در مورد اين جنبشها ذكر اين نكته ضرورى است كه بررسى و تحليل جزئيات وقايع و مسايل آنها مدّ نظر نبوده و ما با پذيرش واقعيت آنها در تاريخ، فقط به برخى از وجوه و ابعاد آنها كه ارتباط با انقلاب اسلامى دارد و مى تواند به عنوان ريشه انقلاب اسلامى مورد توجه قرار مى گيرد، مى پردازيم. چون بحث ما ريشه هاى انقلاب اسلامى است و جنبشهاى گذشته را هم در نسبت و ارتباط با انقلاب اسلامى مورد استفاده قرار مى دهيم. (2)
نكته ديگر اين كه مفاهيم اسلامى و ارزشى دست مايه اين قيامها بوده است; همان گونه كه در بخش پيشين گفتيم، در متون و منابع اسلامى همواره موضوع ظلم ستيزى و استكبارزدايى جزء وظايف مسلمانان و دست مايه نظريه سياسى شيعه در قيامها و انقلابها بوده است. مفهومى كه از صدر اول تا عصر جديد همواره دست مايه قيامها و جنبشهاى شيعى بوده، عبارت است از: «حفظ بيضه اسلام» يا حفظ كيان اسلام.
در طول تاريخ تشيع، جنبشها و قيامهاى متعددى با همين هدف به وقوع پيوسته كه از قيام تاريخى عاشورا تا عصر جديد را پوشش مى دهند. (3) در عصر جديد با ظهور پديده استعمار خارجى و تداوم سلطنتها و استبداد طولانى، مباحث استعمار زدايى و استبداد ستيزى هم در چارچوب مفهوم حفظ كيان اسلام مطمح نظر انقلابيون و قيامگران
1. برخى از منابع، اين جنبشها را از صدر اسلام تا زمان حاضر پوشش داده اند و در واقع آنها را به عنوان جزئى از سرفصلهاى اين درس مورد بحث قرار داده اند. سرفصلهايى هم كه شوراى عالى برنامه ريزى براى اين درس ارايه داده و در مقدمه به آنها اشاره شد، مبيّن همين است. رجوع شود به: عميد زنجانى، پيشين، صص 430 ـ 121. 2. در مورد اين جنبشها و قيامها نيز در برخى رشته ها مثل علوم سياسى و تاريخ، واحدهاى درسى جداگانه اى با سرفصلهاى مشخص وجود دارد و به همين دليل در اين درس عمومى پرداختى به جزئيات آنها ضرورتى ندارد. 3. براى مطالعه تاريخى اين جنبشها مراجعه شود به: عميد زنجانى، پيشين، صص 430 ـ 121.