در هر صورت، در دوران معاصر تلاش براى وحدت و آشتى عقايد دينى و عقايد ملى از يك طرف و كوشش براى تفكيك و ايجاد تناقض و تضاد بين اين دو از طرف ديگر از مباحث و مسائل مهم جامعه ى ايران بوده است. عقايد دينى در نگاه اوليه معنا و مفهوم مشخصى دارد و وقتى بحث از انسان متدين مى كنيم تا حدودى مى دانيم كه اين انسان دينى بايد چه خصلت هايى داشته باشد. اما آيا وضوح در شناخت عناصر مليت يا انسان ملى نيز وجود دارد؟ وقتى ما بحث از مليت و ملى گرايى و يا بحث از بازگشت به هويت ملى مى كنيم مراد و منظور ما بازگشت به چه چيز است؟ فرهنگ؟ آداب و سنن؟ زبان و خط؟ جغرافيا و تماميت ارضى؟ قوم و نژاد؟ باورها و ارزش ها؟ توانايى و اقتدار مردم، اعتقاد، اعتماد و به استعداد مردم؟ اعتلا و رشد جامعه؟ كدام يك از عناصر مذكور معيار شناخت هويت ملى است؟ اگر بخواهيم در حوزه هويت يا مفهوم مليت ايرانى بحث كنيم، ابتدا بايد بدانيم كه عناصر تشكيل دهنده اين هويت چيست. همان طورى كه وقتى بحث از غرب گرايى يا غرب زدگى مى كنيم تا ماهيت اين مفهوم را در مفهوم كلى ترى به نام بيگانه گرايى روشن نسازيم، استدلالات خود را بر پايه هاى سستى بنا مى كنيم. پس وقتى ما مى گوييم ايرانى هستيم بايد روشن كنيم چه شاخصه هايى اين ايرانيت را مى سازد كه با جمع شدن اين شاخصه ها در كنار يكديگر پديده اى به نام مليت يا هويت ايرانى شكل مى گيرد. گفتيم كه در حال حاضر بنيادهاى شخصيت هر ملتى داراى عناصر اساسى و متفاوتى هست. از يك طرف، عنصر نژادى، جغرافيايى، تاريخى و خط و زبان و از طرف ديگر عناصر فكرى، اعتقادى و فرهنگى تعيين كننده اين شخصيت اند. اگر از اين زاويه به بنيادهاى شخصيت ملت ايران نگاه كنيم، خواهيم ديد كه دو عنصر اصلى، كه يكى ماده و محتواى مفهوم مليت است و ديگرى شكل و صورت آن، اين شخصيت را شكل مى دهند:
1- عنصر نژادى، جغرافيايى و تاريخى به عنوان شكل و صورت مليت.
2- عنصر فكرى، اعتقادى و فرهنگى به عنوان ماده و محتواى مليت. عنصر نژادى، جغرافيايى و تاريخى ريشه هاى پيدايش انسان هايى را شكل مى دهد كه امروز در دنيا به نام ملت ايران شهرت دارد و اين ملت رنگ و بوى يك نژاد خاص را در يك ريشه جغرافيايى مشخص با سنن و آداب اجتماعى معين داراست. همان طورى كه عناصر فكرى، اعتقادى و فرهنگى ديگرى نيز براى اين ملت وجود دارد كه ريشه در تاريخ اين سرزمين دارد. يعنى در طول تاريخ حيات اين ملت تحول يافته و در اين دگرگونى تا به امروز با ريشه هاى طبيعى، سنن و آداب اجتماعى و عنصر نژادى ايران عجين شده است.