پيكر ايشان بود بر روى خاك
نه فلك، جولانگه، ارواح پاك

جانشينان خدا روى زمين
خلق را خوانند هر دم سوى دين

وه كه ديگر سوختم زين اشتياق
طاقت من طاق گشته زين فراق

آرزومندم كه بينم، اين گروه
آمدم بالله ز هجران در ستوه

اى كميل اكنون چو خواهى باز گرد
بر رخ صبرم، نشسته باز، گرد

حکمت 140

قدر انسان در زبان بنهفته است
هست پنهان، تا سخن ناگفته است

حکمت 141

هر كه ارج خويشتن را ناشناخت
چون كسى باشد كه جان خويش باخت

حکمت 142

(مردى از او خواست تا پندش دهد
مشعلى از علم در دستش نهد

كرد اجابت خواهش او را امام
ريخت در دامان او در كلام:)

گفت هرگز جزو آن مردم نباش
كه بخواهند آخرت را بى تلاش

آرزوهاشان چنان باشد دراز
كه در توبه نگردانند باز

در سخن گفتن، ز دنيا رسته اند
در عمل ليكن، به آن دل بسته اند

گر به دستش، خاك ها گردند در
باز هم چشمش نخواهد گشت پر

چون كه دستش دور از آب و دانه شد
با قناعت نيز هم بيگانه شد

آنچه را دارد، نمى گويد سپاس
چون ندارد، حرصش، آرد در هراس

مردمان را باز مى دارد ز بد
خويشتن بر مردمان بد مى كند

مى دهد دستور بر كارى كه خويش
مى گريزد از برش چون گرگ و ميش

خود به ظاهر با نكويان هست دوست
گرچه اعمال خودش بس نانكوست

بد سرشتان را نمايد سرزنش
خويشتن مانند آنها در منش

مى كند بر مرگ با نفرت نگاه
بس كه باشد نامه ى كارش سياه

اى عجب كه باز دارد اهتمام
كه بود اعمال زشتش مستدام

روز بيمارى ز حسرتها پرست
در سلامت، با هوسها، دمخورست



چون بيابد كام، گردد خودپسند
در بلا، نالان و نوميد و نژند

در بلا، زارى نمايد بر خدا
روز آسايش ندارد اعتنا

هر كجا ترديد، راه پيش روست
نفس اماره دگر، غالب بر اوست

هر كجا هم، راه فاش و روشن است
باز، خوار نفس و مغلوب تن است

گر سخن از غير آيد بر زبان
فاش گويد كه، گنه دارد زيان

اندكى هم گر كند كار نكو
اجر بسيارى طلب دارد از او

چون بيابد مال، مغرورست و مست
در فقيرى نااميد و سست و پست

مى نمايد كوتهى، هنگام كار
دارد از مردم توقع بى شمار

گر كه نقد شهوتى آرد به چنگ
زشتكارى مى نمايد بيدرنگ

پاك از خاطر برد كه توبه چيست
گفته با خود، هست فرصت، دير نيست

گر ببيند محنتى، آن بدخصال
شرع و ملت را نمايد پايمال

عبرت آموزست و خود از آن بريست
پندهايش هم براى ديگريست

در سخنرانى بود بسيارگو
بى عمل، حتى بقدر تار مو

مى شتابد بهر آنچه فانيست
گوئيا دنيا بر او ارزانيست

ليك در آنچه كه باشد پايدار
سهل انگارست و ماند بر كنار

بندگى كردن به يزدان جهان
در نگاه او نباشد جز زيان

چونكه دل بر زشتكارى بسپرد
سركشيها را غنيمت بشمرد

ترس مرگش گرچه در كنج دلست
خرمن اعمال او بى حاصلست

بيش بشمارد گناه ديگران
وآنچه خود كردست نشمارد گران

طاعت اغيار را داند به باد
مى شمارد طاعت خود را زياد

مى زند بر مردمان زخم زبان
بس رياكار است با خلق زمان

دوست دارد با توانگرهاى خوار
در هوسها، بگذراند روزگار



گرچه از اين كار بنمايد ابا
تا بخواند با تهيدستان، دعا

بر زيان خلق، ورزد داورى
گر براى او كند سودآورى

ليك چون بيند كه مى بيند زيان
كى دهد حكمى به نفع ديگران

مردمان را گويد از آئين راست
خويشتن سرشار از كار خطاست

خلق هم غافل از او جويند راه
گرچه خود گمره بود، غرق گناه

حق خود را مى ستاند بر كمال
ديگران را حق، نمايد پايمال

ترسها دارد ز خلق روزگار
نه براى طاعت پروردگار

در جهان از بندگان فرمانبرست
نه ز يزدان هيچ ترسش در سرست

(سيدرضى مى گويد: اگر در تمام نهج البلاغه جز همين يك سخن چيز ديگرى بود باز هم براى پندآموزى و روشن گرداندن دلها، و بينش دادن، كافى بود).

حکمت 143

بايد آخر، مردمان جامى چشند
گر كه خود تلخ است يا شيرين چو قند

حکمت 144

هر كسى را بخت روزى هست يار
از كفش بيرون نمايد روزگار

چونكه بخت از خلق برگرديد نيست
گوئيا هرگز نبود و هيچ نيست

حکمت 145

عاقبت پيروز مى گردد، صبور
گرچه باشد فاصله بسيار دور

حکمت 146

هر كه از كار كسى خشنود شد
گوئيا خود، عامل آن كار بد

هر كسى در راه باطل پا نهاد
دو گناه او را به گردن اوفتاد

اول اينكه، كرده كردارى خطا
دوم آنكه هست از كارش رضا

حکمت 147

عهد اگر بستيد خود با ديگران
تكيه بايد كرد بر اوتاد آن

(نيست آن اوتاد را جز اين هدف
آبرو و دين و ايمان و شرف)

حکمت 148

بر شما بادا اطاعت زان اصول
كه نباشد عذر جهل از آن، قبول

حکمت 149

گر شما را چشم باشد، روزگار
ديدنى ها را بكردست آشكار

حق بگوش آيد، اگر داريد گوش
راه معلوم است اگر داريد هوش

حکمت 150

داروى تلخ نصيحت چون دهى
قند خوش خلقى در آن بايد نهى

گر برادر مى زند بر تو گزند
بخششى كن، تا رها گردد ز بند

حکمت 151

در مكانى سوء اگر كس پا نهاد
موضعى كه سوءظن دارند عباد

گر كسى گرديد مظنون بر او
نيست جاى سرزنش يا گفتگو

حکمت 152

هر كه بر، فرمانروائى دست يافت
خويش را ديد و ز مردم رو بتافت

161-هر كسى خودراى شد، گرديد خوار
تنگ بيند عرصه را در روزگار

هر كسى كه مشورت كردست نيك
گشته در عقل دگر مردم شريك

حکمت 153

هر كه راز خويش را پنهان بداشت
اختيارش را بدست خود گذاشت

حکمت 154

تنگدستى بدترست از مرگ سخت
از تهيدستان بگرديدست بخت

حکمت 155

هر كسى حق كسى را كرد ادا
كه نيارد هيچ حقش را بجا

در حقيقت بهر او چون بنده ايست
بندگى، جز، كار بى پاداش نيست

حکمت 156

خود نبايد كرد اطاعت هيچگاه
از كسى كه سر بپيچد از اله

حکمت 157

سرزنش راندن بر آنكس نارواست
كه حقوق خويشتن را دير خواست

سرزنش بر آنكسى باشد درست
كه هر آن حقى كه از او نيست، جست

حکمت 158

خودپسندى در همه وقتى و حال
باز دارد آدمى را از كمال

حکمت 159

مرگ نزديك است و فرصت اندك است
بار را بهر سفر بايست بست

حکمت 160

هر كه را ديده اى بينا بود
صبح صادق بهر او پيدا بود

حکمت 161

دست شستن از گناه آسانتر است
تا كنى، وانگه برى بر توبه دست

حکمت 162

اى بسا چيزى خورى، گردى نزار
كه نباشد هيچ چيزت خوشگوار

حکمت 163

مردمى كه بر حقايق، جاهلند
دشمن آنند كز آن غافلند

حکمت 164

هر كه با دقت بكارى دل نهاد
عيبهاى كار را تشخيص داد

حکمت 165

هر كسى كه بهر حق شد خشمگين
پشت باطل را بخواهد زد زمين

حکمت 166

گر ز كارى هست ترسى در دلت
پيش رو تا حل بگردد مشكلت

چونكه انجام عمل آسانترست
زين همه ترست كه دائم در سرست

حکمت 167

بردبارى نردبان سروريست
صبر، دست افزار روز مهتريست

حکمت 168

لطف كن بر نيكوان، تا زشتكار
اوفتد در رنج و گردد بى قرار

حکمت 169

گر بدى را از دل خود بركنى
در مسير راستى گامى زنى

باعث آن مى شود كز قلب غير
دور گردد زشتى، آرد رو به خير

حکمت 170

لج نمودن، دشمن تدبيرهاست
پافشارى، عامل تقصيرهاست

حکمت 171

آزمندى جاودانه بندگيست
حرص، زنجيرى براى زندگيست

حکمت 172

هر كه در كارى نمايد كاهلى
جز پشيمانى نيابد حاصلى

مرد دور انديش گردد كامكار
شاهد آسودگيش در كنار

حکمت 173

وقت گفتن، خامشى هست اشتباه
چون ندانى، گفتنت سازد تباه

حکمت 174

بين دو دعوى، خلافى هيچ نيست
جز كه از آندو يكى در گمرهيست

حکمت 175

از همان روزى، كه حق بر من بتافت
هيچ شكى در وجودم ره نيافت

حکمت 176

نه دروغى را شنيدم از نبى
نه خودم بگشاده ام بر آن لبى

نه شدم گمره چو بشنيدم سخن
نه كسى گمراه شد از حرف من

حکمت 177

هر كه اول دست بر ظلمى ز دست
عاقبت گيرد بدندان پشت دست

حکمت 178

رخت بايد بست از دامان خاك
هر كسى جنگيد با حق، شد هلاك

حکمت 179

رخت بايد بست از دامان خاك
هر كسى جنگيد با حق، شد هلاك

حکمت 180

هر كه روى صبر را سازد سياه
مى شود از فرط بيتابى تباه

حکمت 181

خود خلافتهاى آنها اى شگفت
از طريق دوستى صورت گرفت

گر خليفه گشته اى با مشورت
يافتى با شور ايشان منزلت

اين چه شورا بود كه افراد آن
جملگى بودند غائب آن زمان؟

يا اگر بر مسلمين حاكم شدى
چونكه خويشاوند پيغمبر بدى



قوم و خويش از تو بهتر نيز داشت
كه حكومت را برايش مى گذاشت

حکمت 182

تيرهاى مرگ، خود از هر طرف
در قضا گيرند، انسان را هدف

دردها از هر طرف آيند پيش
تا ربايند اين غنيمت بهر خويش

لقمه اى و جرعه اى نايد فرو
كه نبندد ناى يا راه گلو

نعمتى هرگز نمى آيد بكف
تا نگردد نعمتى ديگر تلف

تا نگردد روز پيشينش تباه
تازه روز ديگرى نايد ز راه

در حقيقت، مرگ را خود، ياوريم
جانمان را در مسيرش آوريم

چون توان در دل اميدى پروراند
كه در عالم، جاودان خواهيم ماند

روز و شب هر خانه اى افراشتند
سر بويران كردنش برداشتند

هر چه را هم كه فراهم ساختند
در پراكندند و دور انداختند

حکمت 183

گر ز رزق خود فزونتر داشتى
گنج بهر ديگران بگذاشتى

حکمت 184

گاه دلها رو به چيزى آورند
گاه هم خاطر ز چيزى مى برند

از دل خود آن زمان خواهيد كار
كه ز شور و شوق باشد بى قرار

كور گردد دل، بدون اشتياق
طاقتش از كار خواهد گشت طاق

حکمت 185

گر بيارد آتش خشمم بجوش
در دو نوبت مى كنم آن را خموش

آنزمانكه عاجزم از انتقام
تيغ خشمم در نيارم از نيام

ور نه مردم مى كنندم سرزنش
صبر بهتر بود از هر واكنش

ديگر آنروزى كه خود دارم توان
تا بگيرم انتقام از ديگران

باز خشم خويشتن را مى خورم
رشته ى كينه ز سينه مى برم

تا به من گويند كه: آهسته تر!
گر ببخشائى بود شايسته تر

حکمت 186

(پارگينى بود و كس آن را برفت
مرتضى بر ياوران خويش گفت:)

اين كثافت كه فتاده بر زمين
خود همان چيزى بود كه پيش از اين



بخل مى كرديد در اهداء آن
يا رقابت بود در آن بينتان

حکمت 187

گر بشد مالت ولى پندت بداد
غم مخور گنجى بدامانت نهاد

حکمت 188

گاه دل هم، خسته مى گردد چو تن
رفع خواهد گشت با نيكو سخن

حکمت 189

(از خوارج چون شنيد اين ادعا
كه حكومت نيست جز زان خدا)

گفت اين گفتار اگر چه هست راست
ليك از آن باطلى خواهند خواست

حکمت 190

(درباره اوباش فرمود:)

چون كه مى يابند با هم اتحاد
بس ضررها كه بيايد بر عباد

ليك اگر باشند دور از همدگر
سود مى بخشند ديگر نه ضرر

(خلق پرسيدند منظورت چه بود
زنيكه مى گوئى در ايشان هست سود؟)

گفت يعنى چونكه افتد افتراق
بين ايشان خود نباشد اتفاق

بازگردد هر كس بر شهر خويش
حرفه ى خود را بگيرد نيز پيش

لاجرم باشند بر مردم مفيد
بر زمانه سودشان خواهد رسيد

مى رود بنا، سر بنائيش
نانوا هم مى كند نانوائيش

يا كه بافنده بعنوان مثل
باز هم پيشه نمايد آن عمل

حکمت 191

(تاجرى را نزدش آوردند چند
جمعى از اوباش همراهش بدند)

گفت لعنت باد بر آن بدسرشت
كه نگردد ديده، جز در كار زشت

حکمت 192

دو ملك همواره يار آدمند
چون نگهبانش هميشه همدمند

تا زمانيكه اجل آيد ز راه
مى سپارندش به تقدير اله

پيش تير مرگ، باشد چو سپر
مدت معلوم عمر هر بشر

حکمت 193

(چون بدو گفتند طلحه و زبير
بيعت ما با تو هست و هست خير)

ليك شرطش اين بود اى مرد نيك
كه كنى در كار خود ما را شريك

گفت نه كه در خلافت هيچگاه
نيست كس هرگز شريك از هيچ راه



ليك دست ياورى پيش آوريد
روز سختيها برايم ياوريد

حکمت 194

ترستان بايد ز يزدانى كه او
بشنود چون كس نمايد گفتگو

آگهست از هر چه پنهان مى كنيد
در درون سينه كتمان مى كنيد

بهر آن مرگى كنون بنديد بار
كه نباشد هيچ از آن راه فرار

گر كه بگريزيد مى آيد ز پس
با درنگى، از شما گيرد نفس

گر شما هم ياد او از دل بريد
مى كند كارى كه يادش آوريد

حکمت 195

آنكه كردى بس نكوئيها بدو
گر نداند قدر كارت را نكو

هان مبادا تا پشيمانى برى
دستى از حسرت بدندان آورى

گاه آنكس شكر تو گويد سزا
كه نديده هيچگه لطف ترا

گاه باشد كز سپاس شاكران
نعمتى در كف بيارى بس گران

نعمتى بينى ز خلق حق شناس
بيش از آنچه شد تباه از ناسپاس

»چون خدا با نيكمردان هست دوست
با كسى كه خلق نيكوئى دروست«

حکمت 196

غير ظرف علم هر ظرفى دهند
تنگ گردد چون در آن چيزى نهند

حکمت 197

اين بود، اول سزاى بردبار
پيش نادان، مردمش گردند يار

حکمت 198

گر ندارى از شكيبائى نصيب
خويش را وادار فرما بر شكيب

گر كنى خود را شبيه ديگرى
كم كم از خلقش نصيبى مى برى

حکمت 199

غافل از نفس، مى بيند عذاب
سود برد آنكه ز خود خواهد حساب

هر كسى ترسيد، باشد در امان
هست بينا، پندآموز از زمان

هر كه بينا شد سخن را فهم كرد
كسب دانش بى وجود وهم كرد

حکمت 200

اين جهان را گر كه نيكو بنگرى
مهر مى ورزد پس از طغيانگرى



همچو ناقه كه پس از خشمى گران
مى شود با كودك خود مهربان

»بر همه مستضعفين منت نهيم
ارث ملك و پيشوائى مى دهيم«

حکمت 201

ترس در دل بايد از يكتا خدا
آن چنانكه هست شانش را سزا

همچو آنكه نفس را سركوب كرد
با مدد از همتش مغلوب كرد

بيم در دل، توشه راهى ساختست
در طريق بندگيها تاختست

ديده با چشم خرد پايان راه
بر سراى آخرت كرده نگاه

حکمت 202

رادمردى، پاسبان آبروست
حلم، احمق را، دهن بندى نكوست

روى پيروزى چو بينى در حيات
باشد عفو زيردستانش زكات

طرد گرداندن، سزاى خائن است
شور كردن رهنماى باطن است

هر كه دل از مشورت پرداختست
خويشتن را در خطر انداختست

پشت سختى بشكند با دست صبر
گرچه باشد پهلوانى بس ستبر

ناله و فرياد، ياران غمند
باعث پيرى و مرگ آدمند

بى نيازى، ترك رويا گفتن است
آرزوها را ز سينه رفتن است

اى بسا عقلى كه تسليم هواست
چون اسيرى در كف دام خطاست

تجربه اندوختن، بستن بكار
هر دو توفيقى است از پروردگار

دوستى در حكم خويشى كردنست
باعث پيوند و مهرآوردنست

در امان هرگز مباش از تنگدل
آنكه بيتابست و درمانده به گل

حکمت 203

عقل را باشد حسودانى زياد
اولينش خودپسندى و عناد

حکمت 204

گر زمانه آورد آزار و درد
بايد آنها را تحملها بكرد

ورنه هرگز در گذرگاه قضا
قلبت از گيتى نخواهد شد رضا

حکمت 205

شاخه ى اخلاق هر كس سبزتر
بيشتر مى چيند از شاخش ثمر

حکمت 206

اختلاف راى، چون طغيان كند
خانه ى تدبير را ويران كند

حکمت 207

هر كه يابد در زمانه امتياز
اندك اندك نيز گردد سرفراز

حکمت 208

در دگرگونى چرخ روزگار
گوهر مردان بگردد آشكار

حکمت 209

در رفاقت هر كسى غش آورد
بر رفيق خود حسدها مى برد

حکمت 210

چون درخشد برقى از شمشير آز
عقل مى ميرد، نماند سرفراز

حکمت 211

هر كه حكمى داد بر مبناى ظن
گوى بر او كز عدالت دم مزن

حکمت 212

بدترين توشه ها، روز معاد
ظلم و اجحافست بر ديگر عباد

حکمت 213

از شرف باشد كه كس كتمان كند
گر بداند عيب كس پنهان كند

حکمت 214

هر كسى پوشد لباسى از حيا
كس نبيند، هيچگه، عيب ورا

حکمت 215

هر كسى كه خامشى را پيشه كرد
در درون او وقارى ريشه كرد

دوستى، از داد مى گردد زياد
جود افزونتر كند قدر عباد

با تواضع مى شود نعمت تمام
بعد سختى، سرورى افتد بدام

با عدالت دشمنان گردند خوار
داد در چشمانشان گرديد خار

پيش نادان هر كسى باشد صبور
دوست يابد بر عليهش بر وفور

حکمت 216

آنكه پايش از حسد گرديده سست
غافلست آيا كه باشد تندرست؟

حکمت 217

هر طمعكارى اسير ذلت است
خادم پستى و خوار خفت است

حکمت 218

هست ايمان حاصل اين سه سخن
حك به دل، گفتن به لب، كردن به تن

حکمت 219

هر كه اندوهگين بود از روزگار
خشمناكست از قضاى كردگار

وان بلاديده كه مى نالد بدرد
از خداى خويشتن، شكوه بكرد

هر كه بهر مال، در نزد غنى
خويشتن را مى كند خوار و دنى

خود دو ثلث از دين او رفته بباد
ديگرش هرگز نمى آرد بياد