مسأله شر از ديدگاه متكلمان

محمد حسن قدردان قراملكي

چكيده

با طرح و رواج راه حلهاي فلسفي در رويارويي با شبهه «شر»، ديدگاه متكلمان تقريبا به بوته فراموشي سپرده شده است. چون به نظر نگارنده، متكلمان در حل معماي شر نسبت به فلاسفه موضع واقع بينانه‏اي داشتند، از اين رو ضرورت احيا و تبيين بيشتر نظريه متكلمان احساس مي‏شد لذا در اين نوشتار بعد از تبيين اشكال و تحليل ادله سه‏گانه متكلمان (آيه ها، روايتها و عقل) به تطابق آراي بعض عالمان مغرب زمين با موضع متكلمان اشاره مي‏شود، و در پايان به نقد اشكالهاي راه حل متكلمان كه از سوي فلاسفه غرب مانند جان هاسپرز طرح شده است، مي‏پردازيم.

تقرير شبهه

وجود كژيها و كاستيها و انواع شرور و آلام در كتاب تكوين الهي ذهن هر انساني را مي‏گزد و در ديد نخست، شبهه‏ها و اشكالهايي را متوجه صفت عدالت، حكمت و عنايت الهي مي‏كند چرا خداوند قادر همه توان و عالم همه دان و خيرخواه محض اجازه داده است كه اين همه شرور و كاستيها در ساختار عالم ماده رسوخ كند؟

آنچه اشكال فوق را مضاعف و تقويت مي‏كند تقسيم غير خيرخواهانه و غير عادلانه خيرات و شرور عالم [در نظر نخست [است. به اين معني كه اگر در عالم مادي از وجود شرور و بعض كاستيها و كثريها گريزي نيست چرا در اكثر موارد اين هديه و كرامت الهي به نحو مساوي تقسيم نشده است و انسانها كه همگي مخلوق الهي‏اند، به نحو تساوي از آن برخوردار نيستند. گويا در اين دنيا سهم بعضي غير از انواع المها و مصيبتهاي طاقت‏فرسا نيست، مثال: بچه‏اي كه بيمار و ناقص الخلقه جسمي يا ذهني متولد مي‏شود و از روزهاي نخستين كه دست به خوان گسترده الهي دراز مي‏كند، گويا فقط سهمش همان درد و رنجهايي است كه گريبان او و خانواده‏اش را گرفته است.

انساني كه در يك خانواده فقير و تهيدست بزرگ مي‏شود، خود را محروم از نيل به آمال و آرزوهاي ابتدايي مي‏بيند. بر عكس مي‏بيند كه امثال او اگر نگويي پايين‏تر از او در يك زندگاني متفاوت با زندگي او، از نعمتهاي وافر سفره الهي برخوردارند. چنين شخصي دلش مملو از عقده‏ها و كينه‏ها مي‏شود و يا دست‏كم دهها سؤال و شبهه بي‏پاسخ ذهن و فكر او را در رابطه با صفت عدل وجو الهي مشوش مي‏كند.

به نظر نمي‏رسد چنين شبهه‏هايي را بتوان با اتكا به عدمي خواندن شر يا اعتقاد به ضروري بودن آن براي پيدايش عالم مادي و داشتن خيرات كثير و برتري آن توجيه كرد، چراكه نه با عدمي خواندن شر درد و رنج دردمند و متألم فروكش مي‏كند و نه با ضروري و غير قابل منفك بودن شرور از خيرات عالم، نسخه‏اي براي مبتلايان به محرومان و دور افتادگان از سفره فيض الهي پيچيده مي‏شود. متفكر معاصر، شهيد سعيد، مطهري با تفطن به اين نكته مي‏فرمايد: «كساني كه در پاسخ اشكال شرور تنها به جنبه لزوم تفاوت در نظام كل توجه كرده‏اند. پاسخشان ناقص است، زيرا جزء ناقص حق دارد اعتراض كند كه حالا كه لازم است در نظام كل يكي كامل باشد و يكي ناقص، چرا من ناقص آفريده شدم و ديگري كامل؟ چرا كار بر عكس نشده؟ همچنين ممكن است «زشت» اعتراض كند كه حالا كه لازم است در نظام آفرينش هم زشت باشد و هم زيبا، چرا من زشت باشم و ديگري زيبا؟ چرا كار برعكس نشد؟