نظريه متكلمان (جبران) - مسأله شر از دیدگاه متکلمان نسخه متنی

وقتي كه امر داير است كه يكي بهره وجودي كمتر بگيرد و يكي بهره وجودي بيشتر، چه مرجحي هست كه في‏المثل «الف» بهره بيشتري دريافت دارد و «ب» بهره كمتري؟

عليهذا صرف اينكه بگوييم در نظام كل جهان وجود زشت و زيبا، كامل و ناقص توأما ضروري است اشكال را حل نمي‏كند».1

به ديگر سخن لازمه چنين تحليل و ديدگاهي از فيض و خيرخواهي الهي، اختصاص غايت ذاتي و عنايت الهي به نظام كلي و عدم التفات به جزء مي‏باشد. به اين معني كه خداوند متعال بارويكرد و اقبال به منافع و سعادت اكثريت، نه تنها از عنايت و بذل التفات به سعادت قشر اقليت ـ بنابه ديدگاه خوش‏بينانه ـ روي برتافته بلكه با آفرينش آنان زمينه فلاكت و عذاب موقت و جاودانه [درباره كفار معاند بنابه مشرب اكثريت متألهان] را نيز فراهم آورده است. با دقت عقلي لازمه چنين ايده‏اي نسبت به خداوند نه تنها حذف جزء بلكه «فداكردن اقليت براي اكثريت» است كه با بينش متألهان و صفات كمالي لايتناهي الهي همخواني ندارد.

از اين رو به نظر مي‏رسد كه بايد در رويارويي با مشكل شرور راه حل واقع‏بينانه‏اي را طرح كرد كه علاوه بر اين كه در مباحث عقلي و فلسفي از اتقان و اعتبار خاصي برخوردار باشد گره و شبهه رنجيدگان و مبتلايان واقعي به انواع آلام و مصائب را نيز تبيين و حل و فصل و آتش رنج و درد آنها را خاموش و خاكستر كند. بلكه در صورت توان از آتش آن، تصويري از آب حيات ارائه دهد؟

آيا چنين امري ممكن است؟ آيا بيمار زمينگيري كه در عمر خود بهره چنداني از خيز و خوشي دنيا نديده، و انسانهايي كه به انواع المها و مصيبتها و رنجهاي مادي و روحي مبتلا هستند، واقعا مي‏توانند چنين تصويري از زندگي دنياي كنوني داشته باشند؟!

پاسخ آن مثبت است. پاسخي كه نمي‏توان آن را از لابلاي كتابهاي قطور فلسفي يافت، از سرچشمه‏هاي زلال معرفت و دانش كامل قرآن مجيد و روايتهاي نبوي و ولوي يافت مي‏شود. پاسخي كه متكلمان اسلامي و برخي از متفكران مغرب زمين دوران باستان و معاصر به آن دست يازيده و آن را در قالبهاي مختلف تبيين كرده‏اند. در اين جا نقدهاي وارد بر آن را تحليل مي‏كنيم.

نظريه متكلمان (جبران)

بعضي از متألهان از جمله متكلمان اسلامي با اذعان به وجود المها و مصيبتها و انواع ضرر و زيانهاي مادي و جسمي و روحي در جهان كنوني ـ كه به مجموع آنها عنوان «شر» اطلاق ميشود ـ تلاش مي‏كنند كه سازگاري شرور را با صفات كمالي الهي نظير عدالت و حكمت اثبات كنند. متكلمان براي اين منظور بدون انكار وجود شرور و با طرح اصل «عوض» و «انتصاف» مي‏خواهند مدعاي خود را اثبات كنند، كه اينك آن را بيان مي‏كنيم. متكلمان ابتدا آلام و شرور عالم را به سه دسته تقسيم مي‏كنند: