تعليم و تربيت در حوزه انديشه اخوان اهميت بسزايي دارد، تا آنجا كه برخي، هدف اخوان را تعليم و تربيت به معناي وسيع آن دانستهاند. آنان چون خود را وارث انبيا ميشناسند، شأن خويش را تداوي نفوس و تعليم و تربيت و راهنمايي انسان به سوي مقصد عالي حيات ميدانند. در نتيجه در مباحث بسياري تنها با انگيزهاي تربيتي وارد شدهاند، حتي اگر عنوان خاص آن مطلب در ارتباط مستقيم با تربيت نباشد، مانند هندسه يا موسيقي. در اين بخش گزيدهاي از تعاليم تربيتي آنان ارائه ميشود.
معرفي و طبقهبندي علوم در نزد دانشمندان مسلمان به اين منظور صورت ميپذيرفته كه طالب و پژوهنده علوم را راهنمايي كند تا «بداند كه به چه كار اقدام ميكند و به چه پژوهشي ميپردازد. او را از اين پژوهش چه سودي حاصل ميشود و به چه سرمايهاي ميرسد و از چه فضيلتي بهرهمند خواهد شد. دانستن اين مقدمات سبب ميشود كه انسان براي آموختن هر دانشي با آگاهي و دورانديشي گام بردارد، نه از سرغفلت و بيخبري ...، و ميان علوم به مقايسه بپردازد تا بداند كدام برتر است و كدام سودمندتر، كدام ريشهدارتر و مطمئنتر و مايهدارتر است و كدام سست بنيانتر و بياساستر و كممايهتر»60؛ انگيزه اخوان در بيان اجناس علوم شاهد صدقي بر اين مدعاست.61 آنان اجناس علوم را بر ميشمارند تا راهنماي طالبان به سوي اغراضشان باشد و آنان را به خواستههايشان راهبري كند؛ زيرا گرايش نفوس به علوم و فنون گوناگون، با هم متفاوت است.
علوم بشر سه جنس يا شعبه اصلي دارد:62 1 ـ علوم رياضي؛ 2 ـ علوم شرعي؛ 3 ـ علوم فلسفي و حقيقي.
قسم نخست اكثرا براي طلب معاش و صلاح زندگي به وجود آمده و نه نوع است.
قسم دوم، يعني علوم شرعي وضعي، براي درمان نفوس و طلب آخرت وجود يافته و شش نوع است.
سومين قسم، يعني علوم فلسفي و حقيقي چهار نوع است: رياضيات، منطقيات، طبيعيات و الهيات.
هر يك از شاخههاي علم نيازي از نيازهاي انسان را برآورده ميسازد و مطلوبي را براي او تحصيل ميكند؛ ولي يك مطلوب مشترك وجود دارد كه حاصل همه علوم است و پرداختن به هر رشتهاي از علم بايد دستيابي به آن مقصود را ميسر سازد و آن، حركت انسان به سوي هدف غايي خلقت و تهذيب اخلاق و آمادگي براي جهان آخرت است.63
اين غرض به علوم ديني و الهي اختصاص ندارد، بلكه همه علوم را شامل ميشود. علومي چون هندسه، نجوم و موسيقي نيز داراي اغراضي معنوي هستند. مثلاً غرض از تحصيل هندسه، راهجويي نفوس از محسوسات به سوي معقولات و از جسمانيات به روحانيات و از پايينترين مراتب وجود به بالاترين مراتب آن است. تحصيل نجوم جانهاي با صفا را به صعود به عالم افلاك و طبقات آسمانها و منازل روحاني و ملائكه مقرب و ... تشويق ميكند. و غرض از موسيقي تشويق نفوس ملكي و انديشهگر انساني براي صعود به عالم افلاك، پس از مرگ است.64
اخوان با نقل روايتي از پيامبر اكرم(ص) آثار و نتايج علم را برميشمارند. از جمله به فرموده پيامبر(ص) علم باعث خشيت و قربت است و دليل راه و سلاحي بر عليه دشمنان و زينت است؛ علم موجب رفعت انسان و حيات قلب از جهالت است؛ علم، چراغ ديدگان و توان ابدان و نردبان بندگان در راه كمال است؛ علم، وسيله اطاعت و عبادت و تميز نيك و بد و پيشواي عمل است؛65 علم به صاحبش خصالي نيك ميبخشد: شرف، عزت، بينيازي، توانمندي، بلندپايگي، قرب، كمال، جود، حيا، هيبت و سلامت؛66 علم، وصول به لذات آخرت را ممكن، و افعال را پاك و حكيمانه ميسازد. علم، ميزان برتري اهل آخرت و احياگر نفوس از مرگ جهالت است و انسان را از خواب غفلت بيدار ميكند و راه ملكوت را به او مينماياند؛67 نفس با توشه علم و حكمت راه كمال ميپويد و چنان رشد ميكند كه به نفس كلي شبيه ميشود و به عالم بالا ميرسد68 و سلامت و صحت مييابد و نوراني ميشود.69