فضيلت علم

صاحب كتاب منتقى اليواقيت بدون ذكر وسايط از محمد بن على بن الحسين بن زيد بن على بن الحسين بن على بن ابيطالب عليهم السلام روايت كرد كه فرمود: امام رضا از پدرش موسى بن جعفر از پدرش امام جعفر صادق عليهم السلام از پدرش امام باقر عليه السلام از پدرش امام على بن الحسين عليه السلام از پدرش امير المؤمنين عليه السلام براى من حديث كرد و فرمود: از رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم شنيدم كه مىفرمود: طلب دانش بر هر زن و مرد مسلمان واجب است پس علم را از جايگاهش بخواهيد و قبسى از اهل علم بجوييد، زيرا آموزش دانش براى خدا حسنه اى است و طلب آن عبادت است و گفتگوى علم تسبيح و عمل به آن جهاد و آموختن به نادان صدقه و بذل علم به اهل آن نزديكى به خدايتعالى مىباشد زيرا علم نشانه هاى به حلال و حرام است و راه بهشت را روشن مىكند، و در وحشت مونس انسان است و در غربت و تنهايى رفيق انسان است و در خلوت با انسان گفتگو مىكند و راهنماى آسودگى و تنگى است و دانش سلاح عليه دشمنان و زينت نزد دوستان است خدا بواسطه علم گروهى را بالا برد و ايشان را در خوبيها رهبر قرار داد كه از آثار ايشان اقتباس مىشود و افعال آنها الگوى راهنماى ديگران است و از افكار ايشان استفاده مىشود و ملايكه در دوستى با ايشان راغبند و با پرهايشان ايشان را لمس مىكنند (و تبرك مىجويند).و در دعاهايشان دانشمندان را بركت مىدهند و هر ترو خشكى حتى ماهيان دريا و موجودات دريايى و درندگان بيابان و چهار پايان براى عالم استغفار مىكنند و دانش حيات دل از نادانى و نور چشم در تاريكى و نيروى بدن از ضعف مىباشد و بنده را به جايگاه خوبان و مجالس اخيار و درجات عالى در دنيا وآخرت مىرساند و تفكر در علم با روزه برابر است و گفتگوى در آن با شب زنده دارى مساوى است به وسيله دانش پروردگار اطاعت و پرستش مىگردد و بدان واسطه صله ارحام صورت مىگيرد و حلال و حرام دانسته مىشود علم پيشواى عمل است و عمل تابع علم است خدا علم را به سعادتمندان الهام مىكند و اشقيا را از آن محروم مىكند خوشا بحال كسى كه خدا بهره اى از علم به او داده است.

آگاهى (علم و عمل قرينند)

به اين جمله كه فرمود: عمل تابع علم است نگاه كن خداى تو را رحمت كند كه چگونه آن حضرت ايندو را دوبار قرين هم قرار داد و هيچكدام بدون ديگرى نفعى ندارد و عالم ناچار بايد عمل كند و علم به تنهايى اهل علم را نجات نمى دهد و به همين مطلب در گفتارش تصريح كرد فرمود: هر كس علمى را بياموزد ولى هدايت او بيش نگردد، از خدا جز دورى حاصل نكرده است و عمل بدون علم فايده اى ندارد زيرا آن حضرت فرمود: كسى كه بدون بصيرت عمل كند همانند كسى است كه دربيراهه حركت مىكند و هر چه بر سرعت مسير بيافزايد جز دورى از راه چيزى بر او نيافزايد پس علم دو يار قرين همند(15) كه هيچكدام بدون ديگرى درست نمى شود و همه فعاليتها به خاطر اين دو گوهر يعنى علم و عمل شكل گرفته است و هرچه از تصنيف مصنفان وموعظه واعظان و فكر متفكران، بلكه انزال كتابهاى آسمانى و ارسال پيامبران الهى كه مىبينى به خاطر آن است بلكه آسمانها و زمين و خلايق در آن، به خاطر آن است و همين مطلب از تفكر در دو آيه زير بدست مىآيد يكم: الله الذى خلق سبع سماوات و من الارض مثلهن يتنزل الامر بينهن لتعلموا ان الله على كل شى قدير وان الله قد احاط بكل شى علما (34) خدا آن كسى است كه هفت آسمان را آفريد و مانند آن آسمانها از (هفت طبقه) زمين خلق فرمود و امر نافذ خود را در بين هفت آسمان و زمين نازل كند تا بدانيد كه خدا بر هر چيزى توانا و به احاطه علمى بر همه امور آگاهست همين آيه در دلالت بر شرافت علم به ويژه علم توحيد كافى است.

آيه دوم: ماخلقت الجن و الانس الا ليعبدون (35): جن و انس را جز براى عبادت خلق نكردم. و همين آيه دليل بر شرافت عبادت است و سزاوار است كه بنده به ايندو اشتغال نورزد و زحمت جز براى آن دو نكشد، و جز در آندو فكر نكند و ديگر فعاليتهاى پوچ و بى نفعند ولغو و بى نتيجه اند و حال كه اين را فهميدى در مىيابى كه علم شريفتر و افضل از عمل است. پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم فرمود: خداى فضل علم را از فضل عمل بيشتر دوست دارد. و آن حضرت فرمود: فضل عالم بر عابد مثل فضل ماه بر جميع ستارگان در شب بدر است.

و پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم فرمود: اى على! خواب عالم بهتر از عبادت عابد است اى على! دو ركعت نمازى كه عالم مىخواند بهتر از هفتاد ركعتى است كه عابد مىخواند و آن حضرت صلّى الله عليه وآله وسلّم فرمود: اى على! يك ساعت دانشمند كه در جاى خود نشيند و در علم فكر كند بهتر از عبادت هفتاد ساله است و نگاه به صورت عالم عبادت مىباشد، بلكه نگاه به در خانه عالم عبادت است. واز على عليه السلام شده كه فرمود: نشستن يك ساعت در نزد علما بهتر است نزد خدا از عبادت هزار سال و نظر به عالم نزد خدا از يك سال اعتكاف در خانه خدا بهتر است و خداوند زيارت دانشمندان را از هفتاد طواف خانه خدا دوست تردارد. و زيارت علما بهتر از هفتاد حج و عمره نيكوى مقبول است و خداى تعالى كسى را كه زيارت عالم كند هفتاد درجه بالا مىبرد و رحمت را بر او نازل مىكند و ملايكه شهادت مىدهند كه بهشت بر او واجب شد(16) ولى عالم علاوه بر علم بايد عبادت كند و الا علم او بيهوده و هباء منثورا مىگردد، زيرا دانش بسان درخت و عبادت بمنزله ميوه است شرافت از درخت است زيرا درخت اصل است ولى انتفاع از درخت به ميوه آن است و اگر درخت ميوه اى نداشته باشد شرافتى ندارد وشايسته سوزانيدن است بنابراين شخص بايد هر دو را داشته باشد، ولى دانش به سه دليل به تقديم سزاوارتر است: يكم به خاطر شرافتش دوم چونكه دانش ريشه عمل است، سوم زيرا حضرت فرمود علم رهبر عمل است و عمل تابع آن مىباشد.

چرا عمل تابع علم است

و علت اينكه علم متبوع است و بايد مقدم شود دو چيز است:

يكم: آنكه معبودت را بشناسى سپس او را عبادت كنى و چگونه كسى را كه نمى شناسى عبادت مىكنى؟ و اين مورد از ادله عقليه استفاده مىشود.

دوم: بايد بدانى كه عباداتى كه در شرع واجب شده كدام است و چگونه بايد آنها را انجام داد تا آنكه عبادات در غير محلش واقع نشود يا اينكه در شرط عبادت اخلال شود و عبادت قبول نگردد و اين مطلب از ادله نقلى استفاده مىشود. از دانشمندى پرسيدند آيا علم بهتر است يا عمل گفت: علم از آن نادان است و عمل از آن دانا و فهميديد كه شخص دانشمند در صورتى كه عمل نكند از علمش در آخرت بهرور نمى شود بنابراين دانش هباء منثورا، بلكه وبال گردن او مىگردد مگر سخن پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم را نشنيدى كه فرمود: دوزخيان از بوى بد دانشمند بى عمل متاذى مىگردند و بيشترين پشيمانى و حسرت از آن دانشمندى است كه ديگرى را به سوى خدا خوانده و او اجابت كرد و خداى از آن شخص قبول فرمود و خداى تعالى را فرمان برد و داخل بهشت گرديد ولى دانشمند دعوت كننده بسوى خدا را به دليل بى عملى و تبعيت از هواى نفس وارد جهنم كرد. و هشام بن سعيد روايت كرد: از امام صادق اباعبدالله عليه السلام شنيدم كه مىفرمود: فكبكبوا فيها هم والغاوون (36)ايشان (كفار) و گمراهان بروى هم در آتش نگونسار شوند و حضرت عليه السلام فرمود: غاوون و گمراهان مقصود كسانى هستند كه حقيقت را شناختند و بر خلاف آن رفتار كردند و فرمود: بيشترين عذاب از آن دانشمندى است كه از كردار خويش بهره اى نمى برد و فرمود: اگر عمل نمى كنيد هر چه خواهيد بياموزيد چون كه فايده اى ندارد زيرا خداى تعالى بهره اى بابت علم به شما نمى دهد مگر آنكه بدان عمل كنيد زيرا همت دانشمندان در رعايت (و عمل) است و همت سفها در روايت مىباشد.