متضاده بر هيولى و ماده اولى جهان دون قمر لازم ميآيد. و از حصول نسبتهاى متضاده و اضافات متعانده، كه از ناحيه جمله اجسام سماوى نسبت به يك چيز در يك وقت است، اختلاط و امتزاج موجوداتى كه صاحب صور متضاده هستند، حاصل ميشود.»1
در سير تصاعدى، فارابى بر اين اعتقاد است كه بعد از هيولى، عناصر چهارگانه، يعنى خاك، آب، آتش و هوا كه مركب از ماده و صورت هستند، به وجود ميآيند. سپس با تركيب و اختلاط اين مواد و عناصر، ديگر موجودات پديد ميآيند تا به انسان، آخرين مرتبه سير صعودى ميرسد كه وجودش تركيبى از عناصر چهار گانه و «روح الهي»2 است و بدين صورت است كه تركيبات و اختلاطها موجب استمرار نظام كون و فساد در عالم طبيعى ميشود.3 در اينجا نمودار مراتب سير صعودى ترسيم ميشود:
با تبيين مراتب وجود، فارابى هستى را به دو بخش ما فوق قمر و مادون قمر
1. آراء اهل المدينة الفاضله، پيشين، ص 76. 2. اين معنا در آيات 29 سوره حجر، 72 سوره ص و 9 سوره سجده آمده است. 3. آراء اهل المدينة الفاضله، پيشين، ص 80 ـ 86.