تهران چگونه پايتخت شد؟

حميد رضا حسيني

روزنامه نگار

در اواخر دهه 1340 خورشيدي وقتي تهران ، تند و نفس زنان خود را به کوهپايه هاي البرز مي رساند ، بساز و بفروش هايي که تپه هاي قيطريه را مي خراشيدند تا به جايش خانه هاي ويلايي و اعياني بسازند، به سفال ها و ابزارهايي برخوردند که پرده از راز تمدني 3200 ساله برمي داشت. تمدني که به نام همان محل تمدن قيطريه خوانده شد.

تا آن زمان شايد باورعمومي اين بود که پيشينه باستاني تهران به همان حوالي ري محدود مي شود، اما اين کشف و کشف آثار ديگري از هزاره هاي پيش از ميلاد در تپه هاي عباس آباد، بوستان پنجم خيابان پاسداران و دروس نشان داد تمام آبادي هاي ناحيه تاريخي قصران که اينک در معده پراشتهاي تهران هضم شده اند، دوره اي درخشان از استقرار اقوام کهن و خلاقيت هاي فرهنگي را پشت سر گذارده اند.

با اين حال در دوران اسلامي از ميان روستاهايي که در قصران، پشت به البرز سترگ داده و از لار تا کن و سولقان و از دربند تا کوه بي بي شهربانو پراکنده بودند، تهران يکي از گمنام ترين ها بود و روستاهايي چون ونک و دولاب و مهران (ضرابخانه) به مراتب آبادتر و شهره تر و مهمتر بودند.

در واقع نام اين روستاها و بسياري ديگر از آبادي هاي قصران همچون طرشت، علي آباد، فره زاد (فرح زاد) و طجرشت (تجريش) خيلي زودتر از نام تهران به منابع تاريخي راه يافت و تهران در آغاز سده هاي مياني اسلامي شهرتي نداشت مگر به انارش که به غايت نيکو بود.

حتي وقتي نام بزرگان تهران به ميان مي آمد نام يکي ديگر از روستاها و شهرهاي اطراف چاشني اش مي شد تا به ذهن شنونده آشنا باشد. مانند "محمد بن حماد رازي طهراني" (متوفي 261 هجري قمري) يا "محمد بن احمد بن حماد بن سعيد انصاري ابوبشر دولابي طهراني" (متوفي 224 هجري قمري).

تهران که تخمين زده اند در اين دوره 27 هکتار وسعت داشت، وقتي به خود باليد و رونق گرفت که مغولان بسياري شهرهاي ايران را زير سم ستوران خويش کوفتند. از آن جمله ري باستاني بود که در اوايل سده هفتم هجري به تصرف سپاه مغول درآمد و براي هميشه شکوه ديرپاي خود را از کف نهاد.

ري که خراب شد، اهالي اش نيز آواره اين سو و آن سو شدند و گروهي به تهران آمدند که از نزديک ترين روستاها به ري بود. دقيقا نمي دانيم آن زمان اين روستاي کوچک خوش آتيه چقدرعمر کرده بود و چرا بدين نام خوانده مي شد.

زير زمين، قصبه شد

برخي تهران را تغيير شکل يافته "تهرام" به معناي منطقه گرمسير دانسته اند، در مقابل شميرام يا شميران که منطقه سردسير است.

پاره اي پژوهشگران "ران" را پسوندي به معناي دامنه گرفته اند و شميران و تهران را بالادست و پايين دست خوانده اند.

عده اي بر اين باورند که سراسر دشت پهناوري که امروز تهران بزرگ خوانده مي شود در ميان کوههاي اطراف، گود به نظر مي رسيد و بدين سبب "ته ران" نام گرفت.

برخي هم گفته اند که چون اهل تهران هنگام حمله دشمن زير زمين پنهان مي شدند، اينجا به "ته ران" يعني زيرزمين معروف شد. گواه سخن خود نيز اين شعر مولوي را آورده اند که.

البته جدا از اين که تهران به معناي زيرزمين باشد يا نه، پناه بردن تهراني ها به زير زمين چيزي است که در نوشته هاي تاريخي از آن ياد شده است و خود بر نبود امنيت و بي پناهي اهالي دلالت دارد.

برخي نوشته ها اين موضوع را نيز يادآور شده اند که تهراني ها در عصيان عليه حاکمان و خودداري از پرداخت ماليات يد طولايي داشته اند. (در نظر بياوريد که فقط در صد سال گذشته تهران خاستگاه دو انقلاب و چندين قيام و صدها مورد آشوب شهري و تظاهرات خياباني بوده است.)

به هر روي پس از حمله مغول، تهران اين فرصت تاريخي را پيدا کرد که جاي ري را بگيرد و رفته رفته به سوي شهر شدن گام بردارد. حالا آن روستاي گمنامي که نامش براي نخستين بار (به طور مستقل) در اوايل سده ششم هجري به منابع تاريخي راه جسته بود، ذيل حکومت سلسله هاي محلي بادوسپانان، ايلکانان و جلايريان که خود خراجگزار ايلخانان مغول و تيموريان بودند و نيز دو سلسله قراقويونلو و آق قويونلو گسترشي روزافزون را تجربه مي کرد و مساحتش به 106 هکتار رسيده بود.

قصبه، بلده شد

تا روي کارآمدن صفويان در سده دهم هجري، تهران ديگر روستا نبود اما شهر نيز به شمار نمي آمد. چيزي بود ميان شهر و روستا و شايد حق با حمدالله مستوفي مورخ سده هشتم هجري باشد که تهران اين دوره را "قصبه معتبر" مي خواند.

بهره زمامداري فرزندان صفي الدين اردبيلي براي ايران کم نبود و تهران نيز از خوان امنيت و رفاهي که آنها گستردند بي بهره نماند. رخت روستايي را درآورد و جامه شهري به تن کرد. قصبه بود، بلده شد.

نخستين بار، شاه تهماسب اول (984-930 هجري قمري) در 944 هجري قمري هنگام گذر از تهران اين قريه بزرگ با باغ و بوستان فراوانش را پسنديد و بارو و خندقي به دورش کشيد.

اين بارو که 114 برج به عدد سوره هاي قرآن و چهار دروازه رو به چهار سوي دنياي پيرامون داشت، از شمال به ميدان توپخانه و خيابان سپه، از جنوب به خيابان مولوي، از شرق به خيابان ري و از غرب به خيابان وحدت اسلامي (شاپور) محدود مي شد. هنوز هم اين منطقه از بافت تاريخي تهران به وسعت 440 هکتار را محدوده حصار شاه تهماسبي مي خوانند.

قول معروف اين است که شاه تهماسب مي خواست پايتخت را که در قزوين بود به تهران بياورد، اما يک تابستان که در تهران ماند و گرماي سوزان و آزاردهنده اش را ديد، پشيمان شد. در هر صورت تهران ( و پيشتر ري) درست در نقطه اتصال شاهراه شرق به غرب و شمال به جنوب ايران قرار گرفته بود و اکنون که ري باستاني از ميان رفته بود، چه جايي بهتر از تهران مي توانست جايش را بگيرد؟

حصار شاه تهماسبي حدود 350 سال دوام آورد، اما وقتي در دوره ناصري (1313-1264 هجري قمري) تهران با جمعيت رو به افزايشش در پوست خود نمي گنجيد، برج و باروي اوليه نيز بدست اهالي خراب شد. خاکش را مصالح خانه هايي کردند که در جايش سر برآوردند. حالا از حصاري که طولش 8500 متر بود، يک وجب هم باقي نمانده است، مثل خيلي چيزهاي ديگر که مي توانست اوراق هويت تهران باشد و تهران همه را دور ريخت.

در دوره شاه عباس اول (1038-996 هجري قمري) که هرجا مي رسيد يک پل يا کاروانسرا يا کاخي بنا مي نهاد، دربخش شمالي برج و باروي شاه تهماسبي، چهارباغ و چنارستاني ساخته شد که بعدها دورش را ديواري کشيدند و به صورت کاخ و مقر حکومتي درآوردند. اين همان کاخ گلستان معروف است که محل استقرار شاهان قاجار بود وهسته اصلي اش در شمال ميدان ارگ همچنان پابرجاست. حقيقتا گلستاني است ميان آن همه دود و دم و شلوغي و ترافيک.

در آنجا يک تعداد چنار قديمي هست که احتمالا يکي دوتايش از همان دوره صفوي باقي مانده است. در دوره قاجار اين چنارها در اشاره به چنارستان شاه عباس معروف به چنار عباسي بودند و ذهن خرافه گراي قجرها مي پنداشت که جملگي بوسيله حضرت عباس بن علي بن ابي طالب غرس شده اند! حالا حضرت عباس در سده اول هجري چطور و براي چه به تهران آمده و چنار نشانده، الله اعلم.

بگذريم، نوه شاه عباس کبير يعني شاه عباس دوم (1077-1052 هجري قمري) به خلاف پدربزرگش که زماني در تهران سخت بيمارشده و گفته بود لعنت به کسي که به تهران بيايد و در آن توقف کند، به اين شهر تازه پا علاقه زيادي داشت و خيلي اوقات را در تهران سپري مي کرد. فرزند او شاه سليمان (1105-1077 هجري قمري) نيز کاخي در شهر بنا کرد که نه اثري از آن به جا مانده و نه حتي مي دانيم دقيقا کجا بوده.

پايتخت قاجاريه شد

پايان غم انگيز سلسله صفويه و هرج و مرج پس از آن براي تمام ايران مصيبت بار بود، مگر براي تهران که در آن شلوغي ها فرصت يافت تا به سوي پايتختي گام بردارد. درست مانند روزهاي پس از حمله مغول که با خرابي ري مجال خودنمايي پيدا کرد.

البته در شورش افغانان غلجايي که طومار سلسله صفويه را در هم پيچيدند، تهران از معدود شهرهايي بود که به سختي مقاومت کرد و سخت هم آسيب ديد. در واقع همين مقاومت و نزديکي به شهرهاي شمالي که گاه و بي گاه عرصه تاخت و تاز منازعان قدرت قرار مي گرفتند، اعتبار شهر را در قامت يک دژ نظامي دو چندان کرد و آن چنان شد که از چشم هيچ حاکم و منازعي به دور نماند.

اما هنوز "تخت گاه شدن" براي تهران زود بود، چرا که پايتخت نادرشاه افشار (1160-1148هجري قمري) پشت زين اسبان سپاهش بود و پس آن نيز شيراز يک کريم خان زند (1193-1163هجري قمري) داشت که همه همت خود را به پايش بريزد و شهرهاي ديگر را در سايه اش بگيرد.

با اين حال کريم خان نمي توانست چشم از تهران برگيرد. ايالات شمالي جولانگاه رقيبانش از طايفه قاجار بود و در همين شهر بود که رايت پيروزي يا همان سر بريده محمد حسن خان قاجار را به حضورش آوردند.

کريم خان در تهران يک دست ديوانخانه ساخت که اکنون در محوطه کاخ گلستان باقي و به خلوت خانه کريم خاني معروف است. اما با هزار جور دخل و تصرف قاجاري. گفته اند او دو محله بزرگ عودلاجان و چالميدان را نيز از ترکيب محله هاي جديد بنا نهاد که اکنون آخرين مرده ريگ بافت تاريخي تهران را به نمايش مي گذارند.

کريم خان که مرد، قاجارها دوباره سربرآوردند و صد البته که تهران دروازه ورودشان به مرکز و جنوب ايران بود. چند باري به فتح تهران کوشيدند و راه به جايي نبردند و سرانجام در سال 1200 هجري قمري شهر پس از چندي مقاومت گشوده شد. با اين وجود، تهرانيان از دم تيغ جان بدر بردند؛ شايد از آن رو که اندکي پيش تر بيماري وبا کارشان را ساخته بود.

اينک اما، روز موعود فرا رسيده بود. روستاي گمنام از منزلگاه قصبه معتبر گذر کرده و به حصار تهماسبي فرود آمده بود و اينک منتظر بود تا به حجله خواجه تاجدار درآيد! روز يکشنبه 11 جمادي الثاني 1200 هجري قمري همزمان با عيد نوروز آغا محمد خان قاجار به همان چنارستان شاه عباسي و خلوت خانه کريم خاني رفت تا تاج سلطنت ايران را بر سر گذارد. او تاج به سرگذاشت و تهران نيز از پس سه قرن حيات شهري، رخت پايتختي به تن کرد.

آن روز شايد "گرمسير پايين دست گودافتاده زيرزميني" شادمان بود که در فرادست همه شهرهاي ايران نشسته است. اما آيا مي دانست که اين فرادستي به بهاي همه داشته هايش تمام مي شود: چنارستان ها و انارستان هايش، کوچه باغ هايش، دشت هاي فراخش، چشم انداز رويايي البرزش، قريه هاي مصفاي پيرامونش و حتي خاطره هايش. بايد مي دانست ؟ اصفهان را ديده بود که در لباس پايتختي، نصف جهان شد و شيراز را که از عطر بهار نارنج مست شد.

تهران اما در آن بهار مست افسون قدرت بود، از پيشاني نوشته اش چه خبر داشت؟