آسک
جلد: 1
نويسنده:
شماره مقاله:207
آسَک، يا اَسَک، نام منطقهاي شامل چند روستا و يک شهر باستاني (ابودلف، 909 نزديک
ارجان از نواحي اهواز (ياقوت، 1/53) و در مسير يکي از 2 راه اصلي خوزستان به عراق
(اصطخري، 94) که امروزه ويرانههاي آن در شمال غربي زيدان کنوني، در دامنة کوه، سمت
شمال گُرْگُري و غوله و در 4 فرسنگي خلفآباد (شوشتري، 190) برجاست. ظاهراً اين
منطقه در روزگار ساسانيان از نقاط آباد به شمار ميرفته است، چه جغرافينويسان از
ايوان بلند آن برکنار چشمهاي پرآب و بيماريزا، که روبروي آن گنبديبه ارتفاع 100
ذرع قدبرافراشته بوده، سخن گفته و بناي آن را به قباد پدرانوشيروان نسبت دادهاند
(ياقوت، 1/61). ابودلف که در سالهاي(331-341ق/943-952م) در ايران به سر ميبرده،
نوشته است: ندر آنجا يک مسجد و در محوطة بيرون آن قبرستان جماعتي از مسلمانان است
که در ايّام فتوحات، آنجا شهيد شدهاند ... گنبدي زيباتر و محکمتر از آن در جايي
ديگر نديدهام. بر درب غربي گنبد سنگ نوشتي به زبان پهلوي ديده ميشود» (صص 90،
91). با اينهمه شگفت است که ساير جغرافينويسان سدة 4ق/10م از اين باد نکرده و تنها
به ذکر نخلستان و شرح دوشاب معروف آن که در آن وقت به عراق صادر ميشده است، سخن
راندهاند (ابنحوقل، 29؛ اصطخري، 93).
شهرت آسک گذشته از اين، بيشتر به سبب جنگي است که ميان خوارج به سرکردگي ابوبلال
مرداسبن اُدَيّه و سپاه عبيداللهبن زياد در اين محل درگرفت (61ق/681م) و به شکست
سپاه ابنزياد انجاميد (ابناثير، 4/94) و عيسيبن فاتِک در آنباره شعري سرود
(ياقوت، 1/53).
برخي از جغرافينويسان از آتش بزرگي که همواره برفراز کوهي که آسک در دامنة آن بنا
شده بود، سخن گفتهاند (حدودالعالم، 137). از سخن مسعودي برميآيد که اين اتش ناشي
از اشتعال نفت يا گاز در سطح زمين بوده است (2/6، 7)، گمان اصطخري نيز اين بوده که
سرچشمة اين اتش نفت يا زفت است (ص 92)، ولي گوسا کوه مذکور در آن روزگار فعاليت
آتشفشاني داشته و تا همين اواخر نيز اندکي فعال بوده و کمي دود و روشنايي از آن
برميخاسته است (شوشتري، 190).
مآخذ: ابناثير، عزالدين، کامل، بيروت، دارصادر، 1402ق؛ ابنحوقل، صورهالارض،
ترجمة جعفر شعار، تهران، بنگاه و نشر کتاب، 1345ش؛ ابودلف، مسعربن مهلهل، سفرنامه،
به کوشش و. مينورسکي، ترجمة ابوالفضل طباطبايي، تهران، فرهنگ ايران زمين، 1342ش؛
اصطخري، ابرايهم، مسالک و ممالک، به کوشش ايرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر
کتاب، 1347ش؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، طهوري، 1403ق؛ شوشتري،
سيدمحمدعلي امام، تاريخ جغرافيايي خوزستان، تهران، اميرکبير، 1331ش؛ ياقوت،
شهابالدين، معجمالبلدان، بيروت، دارصادر ـ داربيروت، 1374ق.
بخش جغرافيا