ابن ودعان
جلد: 5
نويسنده:
شماره مقاله:1880
اِبْنِ وَدْعان، ابونصر محمدبن علي بن عبيد اللـه بن احمد، محدث و قاضي موصلي در
سد? 5ق. او به گفت? خويش در نيم? شعبان 402 (13 فوري? 1012) متولد شد و از خرذسالي
به فراگيري حديث روي آورد. از شيوخ او حسين بن محمد بن جعفر صيرفي، محمدبن علي بن
محمدبن بحشل و به‌ويژه عمويش ابوالفتح احمدبن عبيد اللـه ودعاني را مي‌توان ياد کرد
(سمعاني، 13/293-294؛ ذهبي، سير، 19/164-165). ابن ودعان چندگاهي تصدي قضاي موصل را
داشت و به همين سبب در منابع قاضي و حاکم خوانده شده است (نک : سمعاني، همانجا؛
ابن خير، 157). او بارها به بغداد سفر کرده است (ابن ايبک، 27؛ ذهبي، همان، 19/164،
ميزان، 3/657؛ ابن جوزي، 9/127). وي پس از بازگشت از بغداد، در محرم يا ربيع‌الاول
494/ نوامبر 1100 يا ژانوي? 1101 در موصل درگذشت (ابن ايبک، 28؛ سمعاني، 13/294؛
ذهبي، سير، 19/167).
از نظر شخصيت رجالي، گرچه نقاداني چون قاسم ابن عساکر، ابوطاهر سلفي، ابن ناصر
سلامي و شجاع ذهلي امانت ابن ودعان را در نقل حديث مورد ترديد قرار داده و حتي او
را کاذب و جاعل خوانده‌اند، اما سمعاني روايات او از ثقات را قابل اعتماد دانسته و
گويي خواسته است بدين گونه انتقاد را از شخص ابن ودعان به مشايخ ضعيف او بازگرداند
(نک : سمعاني، 13/293؛ ابن عساکر، 6؛ ابن ايبک، 27؛ ذهبي، همان، 19/166).
آنچه نام ابن ودعان را براي نسلهاي بعد باقي گذاشت، تأليفي با عنوان الاربعون بود
که شاگردانش آن را در نقاط مختلف از ايران تا اندلس انتشار دادند. از جمل? آنان
سزاوار است از ابوطاهر سلفي، ابوالفضل يحيي بن عطاف موصلي، ابو عبداللـه محمدبن فضل
فراوي، ابوبکر محمدبن محمود جوهري، مروان بن علي طنزي و محمدهادي مصري نام برده شود
(نک : سمعاني، 13/294؛ ذهبي، همان، 19/165، ميزان، 3/659). اين تأليفکه به
الاربعون الودعانيه شهرت يافته، مجموعه‌اي از 40 حديث در باب اخلاق و زهد است که از
خطب و مواعظ پيامبر(ص) گزيده شده است. حتي آنان که از نظر فن حديث نظر مساعدي نسبت
به اين کتاب نداشته‌اند، شيوايي و زيبايي بيان روايات آن را ستوده‌اند (نک : ابن
حجر، 5/306). اين خصيصه موجب شد تا الاربعون ابن ودعان به سرعت دروازه‌هاي موصل را
پشت سر نهاده، در کمتر از 100 سال از رشق تا خراسان و از غرب تا اندلس تداول پيدا
کند و مورد توجه قرار گيرد (براي نمونه‌هايي از رواج آن در نقاط مختلف، نک :
سمعاني، ابن خير، همانجاها؛ رافعي، 1/343؛ ابن مستوفي، 1/169، 2/284؛ ياقوت، 2/395؛
ذهبي، سير، 19/165، 167، 23/307، ميزان، 3/658-659؛ روداني، 90).
در سد? 8ق عبدالعزيز بن احمد بارجيلغي الاربعون ابن ودعان را شرح کرده است.
نسخه‌هاي خطي اين شرح در برلين، استانبول و اسکندريه يافت مي‌شود (نک : GAL,
I/435؛ نيز نک : GAL, S, I/602). همچنين در اين سده عالم شيعي، حسن بن ابي الحسن
ديلمي متن کاملي از الاربعون را با تجريد اسانيد آن در کتاب اعلام‌الدين (ص
331-346) نقل کرده است. پراکندگي نسخه‌هاي متعدد از الاربعون ابن ودعان در
کتابخانه‌هاي سراسر جهان، نشان از آن دارد که اين متن در طول قرنها رونق خود را از
دست نداده است. از آن جمله مي‌توان به نسخ خطي کتابخانه‌هاي ملي پاريس، دارالکتب
مصر و ظاهري? دمشق اشاره نمود (نک : دوسلان، شم 722(7)؛ خديويه، 1/409؛ ظاهريه،
129؛ براي برخي ديگر از نسخ، نک : GAL, GAL, S؛ همانجاها).
از نظر نقد فني، الاربعون ابن ودعان همواره مورد شديدترين حملات قرار گرفته است. به
اعتقاد قديمي‌ترين ناقدان اين متن، ابن ناصر و سلفي، مبناي کتاب ابن ودعان بر
اربعين زيدبن رفاعه بوده است (براي نسخه‌اي از آن نک : ظاهريه، 287-288) و براساس
اين نظر تنها نقش ابن ودعان اين بوده که به شيو? مستخرج‌نويسان، متن چهل حديث زيد
را از طريق غير او روايت کند. درواقع لب? تيز حمل? ناقدان آنگاه متوجه ابن ودعان
مي‌گردد که ابراز مي‌دارند که وي در اين تأليف به جاي ارائ? اسانيد واقعي، به جعل
اسانيد ساختگي که ظاهري فريبنده دارند، پرداخته است. همچنين آنان با جاعل شمردن زيد
بن رفاعه، مؤلف اولي? متن و اظهار اينکه متون احاديث اين کتاب تلفيقي است از کلمات
پيامبر(ص) با گفته‌هاي لقمان و ديگر حکيمان، از حيث متن نيز آن را مورد نقد قرار
داده‌اند. چنانکه اشاره شد، يکي از ناقدان ابوطاهر سلفي بود که رساله‌اي در نقد
الاربعون ابن ودعان نوشته است و گفتني است که اينگونه نقدها در دوره‌هاي بعد نيز از
جانب نقاداني چون ابن جوزي، مزي، ذهبي و ابن حجر صورت گرفته است (نک : ابن عساکر،
همانجا؛ ابن ايبک، 27؛ ابن جوزي، 9/127-128؛ ذهبي، سير، 19/166-167؛ ميزان،
3/657-658؛ ابن حجر، 2/506، 5/306).
مآخذ: ابن ايبک، احمد، المستفاد من ذيل تاريخ بغداد، حيدرآباد دکن، 1391ق/1971م؛
ابن جوزي، عبدالرحمن بن علي، المنتظم، حيدرآباد دکن، 1359ق؛ ابن حجر عسقلاني،
احمدبن علي، لسان الميزان، حيدرآباد دکن، 1329ق؛ ابن خير اشبيلي، محمد، فهرسه، به
کوشش فرانسيسکو کودرا، بغداد، 1963م؛ ابن عساکر، قاسم بن علي، اربعين الحافظ السلفي
و التعريف برواتها، نسخ? خطي کتابخان? ظاهريه، شم 279 حديث؛ ابن مستوفي، مبارک بن
احمد، تاريخ اربل، به کوشش سامي صقار، بغداد، 1980م؛ خديويه، فهرست؛ ديلمي، حسن بن
ابي الحسن، اعلام‌الدين، قم، 1408ق؛ ذهبي، محمدبن احمد، سير اعلام النبلاء، به کوشش
شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت، مؤسسه الرساله؛ همو، ميزان الاعتدال، به کوشش علي
محمد بجاوي، قاهره، 1382ق/1963م؛ رافعي، عبدالکريم، بن محمد، التدوين، حيدرآباد
دکن، 1984م؛ روداني، محمدبن سليمان، صله الخلف بموصل السلف، به کوشش محمد حجي،
بيروت، 1408ق/1988م؛ سمعاني، عبدالکريم بن محمد، الانساب، حيدرآباد دکن،
1402ق/1982م؛ ظاهريه، خطي (حديث)؛ ياقوت، بلدان، نيز:
De Slane; GAL; GAL, S.
بخش فقه، علوم قرآني و حديث