بطليوسى
جلد: 12
نويسنده:
شماره مقاله:4926
بَطَلْيوسى، ابومحمد عبدالله بن محمد بن سيد 44- 5 رجب 21ق/052-7 ژوئية
127م، نحوي، اديب، لغوي، شاعر و فيلسوف اندلسى. نياكان وي از شِلْب به
بطليوس ه م كوچيدند و ابومحمد در آنجا ديده به جهان گشود و همانجا رشد يافت
ابن بسام، /91؛ ابن خلكان، /8. وي را به سبب انتساب به جدش، ابن سيد نيز
خوانده‌اند نك: يافعى، /28.
بطليوسى در ايام جوانى تجارت پيشه ساخت، اما ديري نپاييد كه راه تحصيل و
دانش‌اندوزي در پيش گرفت ياقوت، /528-529؛ بدين‌منظور، نخست نزد برادر خود،
ابوالحسن على د 88ق/095م علوم مقدماتى را آموخت. آن‌گاه رهسپار المريه و
سپس قرطبه شد كه در آن ايام كانون علمى و ادبى غرب جهان اسلام به شمار
مى‌رفت. اودر اين دوران از محضر مشاهيري چون ابوالفضل بغدادي، ابوسعيد
وراق، عبدالدائم قيروانى و ابوعلى غسانى مقدمات دانشهايى همچون لغت، شعر و
حديث را فرا گرفت و رفته رفته بر بيشتر علوم زمان از جمله عروض، فقه،
فلسفه، منطق و علم هيأت تسلط يافت ابن بشكوال، 82؛ ابن فرحون، /41؛
عبدالمجيد، «ه - و»؛ امام، - .
بطليوسى به مدد فضل و كمال خود مقرب امرا و كارگزاران ملوك‌الطوايف اندلس
گشت و به دربار آنان راه يافت. او چندي در طليطله در كنف حمايت ابن
ذي‌النون زيست. آن‌گاه از الطاف ابن رزين اميرسهله، بهره‌مند شد و دبير
دربار او گرديد، اما پس از چندي ميان آن دو به هم خورد و به زندانى شدن
بطليوسى در شنتمريه انجاميد. سرانجام وي از زندان گريخت و با سرودن
قصيده‌اي ستايش‌آميز به دربار المستعين بالله ابن هود در سرقسطه پناه برد
فتح، 21-22؛ ابن بسام، /94 - 95؛ دايه، 1؛ عبدالمجيد، «ز ح».
بطليوسى پس از سقوط ملوك الطوايف، گويا بر اثر اوضاع آشفته‌اي كه در پى
تاخت و تازهاي مسيحيان از يك سو و به قدرت رسيدن مرابطون از سوي ديگر بر
آن ديار حاكم شده بود، از خدمت به امرا و سلاطين روي برتافت ناصير، 2-3 و
از آن پس در بلنسيه سكنا گزيد و تا پايان عمر در همانجا زيست و به تأليف،
تصنيف و تربيت دانش‌پژوهان همت گماشت. در ميان شاگردان برجستة وي مى‌توان
به قاضى عياض ص 58-59 و ابن اقليشى مقري، /99 اشاره كرد. بطليوسى با بيشتر
مشاهير علم و ادب روزگار خود دوستى و مجالست داشت و مكاتباتى ميان آنان رد
و بدل مى‌شد نك: فتح، 25- 27؛ ابن بسام، /20.
بطليوسى را به فضل و دانش، خاصه در نحو و لغت بسيار ستوده‌اند مثلاً فتح،
21؛ ابن بسام، /91؛ ابن بشكوال، همانجا؛ ابن خير، 04، 58، جم و به شيوة
اندلسيان او را «استاد» لقب داده‌اند ابن عطيه، 41. برخى، او را از جمله
فقيهان و دانشمندان مالكى مذهب نيز شمارده‌اند مخلوف، 30.
بطليوسى شعر نيز مى‌سرود و گزيده‌هايى از اشعار او را به طور پراكنده در منابع
مختلف مى‌توان يافت نك: عمادالدين، /78-84؛ ابن شاكر، 2/91- 93؛ صفدي، 7/69
-71؛ مقري، /44، 45، جم . وي در سخنوري به سبك ابوالعلاء معري و متنبى
دلبستگى تام داشت، چندان كه برخى از تشبيهات و تركيبات آنان را در اشعار
خود تكرار كرده است. او در اكثر موضوعات شعري از مدح، وصف و رثا گرفته، تا
غزل و زهد شعر سروده است ابن بسام، /92 -93؛ ناصير، 6؛ عبدالمجيد، «ث».
آثار: از بطليوسى تأليفاتى چند در نحو، لغت، فلسفه و ادب برجاي مانده كه
بدين قرارند:
الف چاپى: «الاسم و المسمى»، كه به كوشش احمد فاروق در مجلة مجمع اللغة
العربية دمشق، 972م، شم 7 به چاپ رسيده است. الحلل فى شرح ابيات الجمل،
بار اول به كوشش مصطفى امام قاهره، 979م، و سپس با نام الحلل فى اصلاح
الخامل من كتاب الجمل به كوشش سعيد عبدالكريم سعودي بغداد، 980م به چاپ
رسيده است. الاقتضاب فى شرح ادب الكتاب، نخست به كوشش عبدالله بستانى
بيروت، 901م، و سپس به كوشش مصطفى سقا و حامد عبدالمجيد قاهره، 981م منتشر
شده است. الانتصار ممن عدل عن الاستبصار، به كوشش حامد عبدالمجيد قاهره،
854م. الانصاف فى التنبيه على المعانى و الاسباب التى اوجبت الاختلاف
بين المسلمين فى آرائهم، به كوشش محمدرضوان دايه دمشق، 974م. الحدائق
فى المطالب العالية الفلسفية العويصة، به كوشش محمدرضوان دايه دمشق،
دارالفكر. شرح سقط الزند، به كوشش مصطفى سقا و ديگران قاهره، 986م. شرح
المختار من لزوميات ابى العلاء، به كوشش حامد عبدالمجيد قاهره، 970م. الفرق
بين الاحرف الحروف الخمسة به كوشش حمزه عبدالله نشرتى قاهره، 982م، و
چاپ ديگر به كوشش عبدالله ناصير دمشق، 984م. القرط على الكامل، به كوشش
ظهور احمد ظهور لاهور، 980م. المثلث فى اللغة بغداد، بدون تاريخ. المسائل و
الاجوبة، به كوشش ابراهيم سامرايى بغداد، 964م.
ب - خطى: ابيات‌المعانى II/60 GAS, I/758; ؛ GAL,S, الانساب حاجى خليفه، /80؛
التذكرة الادبية قفطى، /42؛ جزوه‌اي در علل الحديث ابن خير، 04؛ شرح اصلاح
المنطق ابن سكيت VIII/132 ؛ GAS, شرح الخمسة المقالات الفلسفية ، GAL,S
همانجا؛ شرح ديوان متنبى بغدادي، /54؛ شرح الفصيح فى اللغة ثعلب حاجى
خليفه، /273؛ شرح الموطأ مالك بن انس ذهبى، 9/32؛ فهرسة ابن خير، 33؛ مجموعة
من الرسائل، كه به شمارة 325 در كتابخانة چستربيتى نگهداري مى‌شود عواد، 02؛
المسائل المنثورة فى النحو سيوطى، /6.
مآخذ: ابن بسام شنترينى، على، الذخيرة فى محاسن اهل الجزيرة، به كوشش
احسان عباس، تونس/ليبى، 395ق؛ ابن بشكوال، خلف، الصلة، به كوشش عزت عطار
حسينى، قاهره، 955م؛ ابن خلكان، وفيات؛ ابن خير، محمد، فهرسة، به كوشش ف.
كودرا، 893م؛ ابن شاكر كتبى، محمد، عيون التواريخ، به كوشش فيصل سامر،
بغداد، 977م؛ ابن عطيه، عبدالحق، فهرس، به كوشش محمد ابوالاجفان و محمد
زاهى، بيروت، 983م؛ ابن فرحون، ابراهيم، الديباج المذهب، به كوشش محمد
احمدي ابوالنور، قاهره، 394ق/974م؛ امام، مصطفى، مقدمه بر الحلل فى شرح
ابيات الجمل بطليوسى، قاهره، 979م؛ بغدادي، هديه؛ حاجى خليفه، كشف؛
دايه، محمد رضوان، مقدمه بر الانصاف بطليوسى، دمشق، 974م؛ ذهبى، محمد، سير
اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط، بيروت، 405ق/984م؛ سيوطى، بغية
الوعاة، به كوشش محمدابوالفضل ابراهيم، قاهره، 384ق/965م؛ صفدي، خليل،
الوافى بالوفيات، به كوشش دُرتئا كراوولسكى، بيروت، 982م؛ عبدالمجيد، حامد،
مقدمه بر الانتصار بطليوسى، قاهره، 955م؛ عمادالدين كاتب، محمد، خريدة القصر،
به كوشش آذرتاش آذرنوش، تونس، 972م؛ عواد، كوركيس، «ذخائر التراث العربى
فى مكتبة چستربيتى»، المورد، بغداد، 978م، شم ؛ فتح بن خاقان، قلائد
العقيان، به كوشش سليمان حرايري، قاهره، 289ق؛ قاضى عياض، الغنية، به
كوشش ماهر زهير جرار، بيروت، 402ق/982م؛ قفطى، على، انباه الرواة، به كوشش
محمدابوالفضل ابراهيم، قاهره، 952م؛ مخلوف، محمد، شجرة النور الزكية، قاهره،
350ق؛ مقري، احمد، نفح الطيب، به كوشش احسان عباس، بيروت، 388ق/968م؛
ناصير، عبدالله، مقدمه بر الفرق بين الحروف الخمسة بطليوسى، دمشق، 984م؛
يافعى، عبدالله، مرآة الجنان، بيروت، 970م؛ ياقوت، معجم الادباء، به كوشش
احسان عباس، بيروت، 993م؛ نيز: GAS. GAL,S;
عزت ملاابراهيمى