| 557 |
مى شود تا به اندازه بلندى ديوار مى گردد يعنى به قدر قامت انسان كه به اندازه هفت پا است .
از پايه ديوار تا هفت پا اندازه مى كردند چون سايه به آن اندازه مى رسيد هنگام نماز عصر بود چون پيغمبر صلى الله عليه و آله دستور فرمود هر گاه سايه به اندازه قامت ديوار شود نماز عصر كنند .
ابوالوفاء متنبه شد كه پيغمبر صلى الله عليه و آله به حساب وسط و معدل زمان ما بين ظهر و غروب آفتاب را به دو نصف بخش كرده است يك نيمه آن از ظهر است تا وقتى كه سايه به اندازه شاخص شود و نيمه ديگر از آن وقت كه سايه به اندازه شاخص شود تا غروب و آن را به نماز عصر تخصيص داد .
و نيز دريافت كه هر گاه سايه شاخص به اندازه شاخص شود فاصله از ظهر تا غروب نصف شده است عين دستور پيغمبر صلى الله عليه و آله را در ارتباط ميان ظل و زاويه بكار برد .
قامت شاخص كه بلندى ديوار مسجد رسول صلى الله عليه و آله است در حقيقت شعاع دايره مثلثاتى است كه خطوط مثلثاتى را به قياس به آن مى سنجند و امروز آن را يك واحد فرض مى كنند و در كتب اسلامى شعاع را شصت درجه مى گرفتند .
هرگاه سايه مساوى قامت شود يعنى طول ظل به اندازه شعاع دايره گردد دليل آنست كه زوايه و قوس مقابل آن چهل و پنج درجه شده است و چهل و پنج درجه نصف قوس نود درجه است كه از افق مغرب يعنى جاى غروب آفتاب تا وسط آسمان تصور مى شود .
بعضى تعجب مى كنند از اين كه خط مماس مثلثاتى را مسلمانان ظل ناميدند چون سر آن را نمى دانند و از آنچه گفتيم علت آن آشكار گشت كه اصلا ظل بود كه علماى رياضى را متنبه به فائده اين خط كرد و همان نام اصلى را بر آن نهادند و بكار بردند و اروپائيان از آن به مماس تعبير مى كنند چون ظل براى آنها مفهوم مناسبى ندارد و ريشه پيدايش آنرا نمى دانند .
بارى از مسجد پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و سايه ديوار آن