یازده رساله فارسی

| 584 |

علم با عرض ذاتى آن باشد گويد : كقول المهندس : كل مقدار وسط فى النسبة فهو ضلع ما يحيط به الطرفان يعنى هر مقدارى كه وسط در نسبت است ضلع سطحى است كه دو طرف وسط به آن محيط اند .

مرادشان از ضلع ضلع مربع است يعنى آن ضلع چون درخود زده شود به اين معنى كه مربع آن حاصل گردد اين مربع مساوى با سطحى است كه دو طرف آن ضلع وسط به آن محيط شده اند .

مثلا اگر نسبت ا به ب مثل ب به ج باشد ب ضلع اx ج خواهد بود ( بx ب ] اx ج ) و اگر بخواهيم به عدد بيان كنيم گوئيم : هر چند مقدار مطلقا با عدد وفق نمى دهند زيرا

مقدار در اصطلاح مهندسين كم متصل است و عدد كم منفصل و چنان كه اشارتى رفت ممكن است كه نسبت هاى مقدارى اصم باشند و يا اگر مربعات اضلاع منطق باشند ممكن مى شود كه خود اضلاع منطق نباشند مثلا در همان عروس مربع يك ضلع زاويه قائمه 71 باشد و ديگرى 30 كه مجموع آن دو ( 101 ) مساوى با مربع وتر قائمه است و هيچ يك را ضلع منطق عددى نيست .

مقدار در مثال فوق موضوع علم هندسه است كه با عرض ذاتى اعنى وسط در نسبت بودن موضوع مسئله اين علم شد .

چه يكى از مسائل علم هندسه اثبات همين مطلب است كه مقدار وسط در نسبت ضلع سطح دو طرف نسبت محيط به آن است .

اصول علم رياضى را باعتبار انقسام موضوع آن به چهار قسم كرده اند .

چنان كه شيخ رئيس در فصل دوم مقاله نخستين الهيات شفا ( ص 9 چاپ سنگى ) عنوان كرده است باين بيان كه موضوع آن يا مقدار مجرد از ماده است ( هندسه ) و يا مقدار مأخوذ با ماده است ( هيأت ) و يا عدد مجرد از ماده است ( حساب ) و يا عدد در ماده است ( موسيقى ) .

و بعبارت اخصر : موضوع علم رياضى يا كم مجرد است و يا ذوكم اولى موضوع هندسه و عدد است و دومى موضوع هيأت و موسيقى .

شيخ رئيس نيز اين شيوه پسنديده را در تأليفات خود به كار برده