1. شيوه‏هاى مستخرج از محتواى آيات

با شناخت مختصر شأن نزول كه شرايط و زمان نزول آيات قرآن را به‏دست مى‏دهد، مى‏توان به‏خوبى به شيوه‏هاى دعوت پى برد، چرا كه از عناصر مهم تبليغ، تناسب پيام‏هاى تبليغى با شرايط موجود از جمله وضعيت فكرى، روحى و اجتماعى مخاطبان است. پس در مورد آيات قرآن، با شناخت مفهوم آيات و بررسى احوال مخاطبان در هنگام نزول، شيوه تبليغى قرآن در آن مقطع خاص استنباط مى‏گردد. و ما برآنيم كه هيچ سوره و بيان قرآنى فاقد يك شيوه تبليغى نيست.

از طرفى، در تبيين و تثبيت محورهاى اساسى عملى و عقيده اسلامى مانند اصل توحيد، شاهد اتخاذ شيوه‏هاى متنوع و جذاب در شرايط گوناگون هستيم؛

گاهى قرآن براى نفى شرك برهان اقامه مى‏كند؛ لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلّا اللَّهُ‏لَفَسَدَتا(2)

(اگر درآسمان و زمين خدايانى جز الله بود، آن دو به تباهى كشيده مى‏شدند)

اين راه فكر وانديشه براى اقامه توحيد است. و گاهى مى‏فرمايد:

لاتُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ‏عَظِيمٌ‏(3)

(به خدا شرك نورز كه شرك ستم بزرگى است) و اين راه ذكر و عمل و حكمت عملى است.(4)

اين همه بدان منظور است كه هيچ‏كس در هيچ شرايطى از پرتو هدايت قرآن محروم نگردد:

قرآن كريم اين راه‏ها را به هم مى‏پيوندد تا اگر كسى در راه دل قوى شد بتواند از قوت راه دل، ضعف راه عقل را جبران كند و اگر كسى در راه عقل و انديشه قوى شد بتواند در پرتو قدرت عقل ضعف راه دل را ترميم كند.(5)

در اين‏جا به منظور اثبات اين تنوع، به عناوين شيوه‏هاى شناخته شده و استخراج شده دعوت قرآن كه از ظاهر آيات و تفاسير آنها برداشت مى‏شود، اشاره مى‏كنيم:

شيوه مناظره و مجادله، شيوه آسان‏گيرى (يُسر)، شيوه رحمت و مهربانى، تشويق و بشارت، انذار به فرجام سوء دنيوى و اخروى، خطاب به تمام ابعاد وجودى انسان مثل فطرت و دل، و عقل و خرد، شيوه آزادمنشى و پرهيز دادن از تقليد و خرافه پرستى، برخورد متناسب با روحيات اقشار مختلف مخاطبان، تكليف به اندازه توان، پيشگيرى از تهمت‏ها، استفاده از ضرب‏المثل‏ها و حكمت‏ها، يادآورى نعمت‏هاى الهى، يادآورى سرگذشت تلخ و شيرين پيشينيان به منظور تشويق و عبرت آموزى، اصرار بر همراهى قول و فعل، پرهيز از نفاق، شيوه تكرار جمله يا آيه، سؤال پيچ‏كردن (طرح پرسش‏هاى پى‏درپى)، حفظ عزت و كرامت انسانى، وعظ و اندرز ناصحانه و... ده‏ها شيوه ديگر كه براى هر يك مى‏توان نمونه‏هاى متعدد ذكر نمود.