و ذهبى كه در تاريخ الاسلام با لحنى كينه آلود و دور از انصاف از وى سخن گفته , درعين حال از ابن ابى طى درباره ء او نقل مى كند كه : او در همه ء علوم , يگانه بود : در اصولين , در فقه , در اخبار و معرفت رجال , در قرآن و تفسير , در نحو و شعر در همه ء اين علوم وى سر آمد همگان بود و با پيروان هر عقيده ئى مناظره مى كرد ( 1 )
بارى , مفيد كسى است كه علوم گذشتگان در تكامل خود , در او مجتمع گشته بود و به بركت چنين شخصيت جامع و چندى بعدى و همه جانبه ئى , حوزه ء علمى شيعه بدانگونه كه قرنها پس از آن استمرار يافت , پايه گذارى شد كه در آن فقه و كلام واصول و ادب و حديث و رجال در كنار يكديگر و مكمل يكديگر تدريس و تحقيق و متكامل مى شد . و همين حوزه است كه در نقطه ئى بس والا , سيد مرتضى و در اوج قله ءكمال , شيخ الطائفه محمد بن الحسن الطوسى را پديد آورد .
با توجه به آنچه درباره ء بيسابقه بودن پديده ء شيخ مفيد و حوزه ء بغداد معاصر او گفته شد , حقا بايد مفيد را بنيانگذار حوزه هاى علمى شيعه با قواره ئى كه در قرنهاى پس از آن ديده مى شود , دانست يعنى جائى كه در آن مجموعه ئى از دانشهاى عقلى و نقلى اسلامى آموخته و تدريس مى شود و متخرج آن در همه يا اكثر آن علوم تبحرمى يابد . .
( 1 ) اين بخش از گفتار ذهبى بخشى از تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام است كه هنوز به چاپ نرسيده و آنچه نقل شد گويا از نسخه ء آماده ء چاپ نقل شده است