(دفتر سوم مثنوى)
متكبر با كبر ورزى خويش، در حقيقت، با خداى متعال الحاد مىورزد، و اين چيزى نيست كه با سلوك عبودى بسازد، چون با آن كاملاً منافات دارد. سلوك عبودى راه انقياد در پيش گرفتن است و كبر ورزى طريق خصومت اتخاذ كردن، و آن كجا و اين كجا؟!
عاقلان به مقتضاى عقل خويش راه انقياد از حضرت حق در پيش گيرند، و عاشقان به مقتضاى عشق.
(دفتر سوم مثنوى)
در اصول كافى در باب كبر آمده است كه از امام صادق سلام الله عليه در خصوص مرتبه نازله الحاد سوال شد.
امام در جواب فرمود: «ان اكبر أدناه» يعنى «كبر مرتبه پايينتر الحاد است».
آنچه از اول امر دست سالك را مىگيرد و پيش مىبرد، نظر خاص حضرت حق است. جناب او با عطف نظر بنده را به سوى خود جذب مىكند، او را از حجب و تيرگيها پاك مىگرداند، تا به جوار قدس خود راه دهد. و رذيله «كبر» مانع از اين عطف نظر وجذب ربوبى، و موجب حرمان است، و طبعاً براى يك سالك از همان اول امر موجب عدم موفقيت خواهد بود. يعنى از همان ابتداء ازنظر خاص خداى متعال دور بوده، ومشمول جذب او نگشته، و از تزكيه و تطهير الهى بهرهمند نشده است، و در نتيجه در سلوك خود موفق نخواهد بود.
امام باقر سلام الله عليه فرمود: «قال رسول الله صلى الله عليه و آله: ثلاثة لا يكلمهم الله و لا ينظر اليهم يوم القيامة ولا يزكيهم و لهم عذاب أليم: شيخ زان، و ملك جبار ،و مقل مختال» (اصول كافى، ج 2، كتاب الايمان و الكفر، باب الكبر)يعنى «سه كس هستند كه خدا با آنان در روز قيامت سخن نمىگويد، و به طرف آنان نظر نمىكند، و آنان را پاك نمىگرداند، و براى آنان است عذاب دردناك: پيرزناكار، و سلطان جبار، و بيچاره متكبر».
اين بيان نيز اگر چه ناظر به قيامت است، و از آنچه در آن روز خواهد شد خبر مىدهد، ليكن بطورى كه اشاره كرديم، روز قيامت، روز ظهور سرائر و بواطن، و روز آشكار شدن حقايق پشت پرده است، و آنچه در حيات دنيوى در باطن مىگذرد، در قيامت به ظهور خواهد رسيد. اين سه دسته كه در روايت ذكر شده اس، در همين دنيا و در باطن امر از تكلم حق و عطف نظر و تزكيه او محروم مىباشند، و همين امور در روز قيامت به تناسب احكام آن روز به ظهور مىرسد.
بنابراين، سه دسته مذكور، از جمله گرفتاران به رذيله كبر، در حيات دنيوى خود و در باطن امر، از نظر خاص ربوبى كه جذب او و تزكيه و تطهير او را در بر دارد، محروم هستند.
تبعات و هلكات «كبر» و «تكبر» را با اين خلاصه گوييها نمىشود بيان كرد، و آنچه گفتيم، نمونههايى بود و بس.
با توضيحى كه گذشت، ضرورت توبه از كبر و تكبر، و لزوم تطهير خود از آنرا دانستيم. توجه سالكان را به اين نكته هم جلب مىكنيم كه كنارزدن اين رذيله به لحاظ ريشه عميق داشتن آن در وجود انسان، به آسانى حاصل نمىشود و مجاهدت زياد مىخواهد.