نظريه فقها و تمامى كسانى كه به ابعاد حقوقى برده دارى پرداخته اند با اين حقيقت كه برده دارى سنتى مقبول در اسلام بوده مشخص مى شد. در اين مورد پيش فرضى وجود داشت كه بين انسان (آزاد) و (برده) تمايزى الهى وجود دارد. آزادى موهبتى گران بها و ارزش مند بود و به كسانى كه آزاد زاده مى شدند سفارش مى شد كه هوشيارانه از آن محافظت نمايند.(1) با اين حال انسان هايى بودند كه سرنوشت آن ها بردگى بود و البته انسان هرگز نمى تواند درباره تغيير سرنوشت خويش مطمئن باشد به همين جهت يك زن باديه نشين ساده دل در قطعه شعرى چنين مى سرايد: (امروز مرد آزادى را مى بينم كه ديروز آزاد نبود.)(2) فقها در نقد برده دارى تا آن جا مى توانستند پيش روند كه به وضع موجود با احساس نارضايتى از جهت سستى مبانى اخلاقى بنگرند. در واقع چنين امرى به ندرت اتفاق مى افتاد.
محروميت هاى بردگان به ويژه در زمينه احراز مناصب عالى و انجام وظايف شهروندى بسيار بود.(3) نابرابرى آنان از ديدگاه فقه نيز ظالمانه بود. اما در امور كيفرى قانون فقهى ـ حقوقى گاهى اوقات به نفع آن ها اعمال مى شد; مثلاً آن ها ازوظايف سختى هم چون مناسك حج معاف بودند.
محروميت هايى كه بردگان با آن مواجه بودند تا اندازه اى با ايمان راسخ به اين كه تمام مسلمانان برادراند و بر طبق سنّت نبوى تمام مردان و زنان فقط بنده خدا هستند كاسته مى شد. هيچ كس حق نداشت مرد يا زنى را برده خويش خطاب كند بلكه او بايد مى گفت: (پسرم دخترم) يا (مرد جوان من زن جوان من).(4) تعجب آور آن كه بر خلاف مسيحيت قرون وسطى و نفوذ حيرت آور نظريات ارسطو در باره برده دارى مزاحمتى براى اسلام ايجاد نكرد. مسيحيان مى بايست پيوسته بر اساس اصول اخلاقى خويش دفاعِ رياكارانه ارسطو را از اين قضيه كه بردگى برخى از انسان ها طبيعى است ردّ نمايند.(5) اين قضيه در اسلام مورد توجه واقع نشد و در حقيقت حد اقل در شكل اصلى اش ناشناخته ماند.(6) به همين جهت هيچ نوع مخالفتى با اين اصل كلى وجود نداشت كه: سرنوشت طبيعى يك انسان بردگى نيست اگر چه بردگى در نتيجه تحوّلات تاريخى و گناه كارى انسانى به وجود آمده بود و سپس ادامه يافت.(7) از نظر فقهاى اسلام براى بنى آدم يا آن طور كه گاهى گفته مى شود: دست كم براى مسلمانان