يعنى به كار بردن استعداد در ايجاد نيروى فكرى و عاطفى بشر براى اينكه بتواند در طبيعت و در نهاد او تصرف كند.
به نظر دكتر جان پارك تحصيل عبارت است از هنر يا سير بشر، يا تحصيل دانش و كسب عادات به وسيله تعليم و تربيت يا مطالعه و بررسى. يكى از كارشناسان تعليم و تربيت به نام پروفسور هرمن. ه . هورن، در اين باره چنين مىنويسد:
‹‹ تحصيل عبارت است از سير دايم و جاويد رفيع و عالى براى تعديل و تصفيه جسمى و فكرى تكامل يافته، به صورتى كه بشر با آزادى تمام و با روحى خودآگاه با خدا ارتباط پيدا كند، و اين ارتباط در محيط فكرى، عقلى، عاطفى و تمايلات عمومى بشر جلوهگر باشد. ››
پروفسور نيبلت اينطور اظهارنظر مىكند:
‹‹ هدف تحصيلات خرسندى نيست، بلكه منظور عاليترى در كار است و آن عبارت است از به كار بردن استعداد براى آگاه شدن، و عميق ساختن ادراك بشر و چه بسا كه در اين ميانه، مثلاً تصادم و تعارضى اجتنابناپذير باشد، و همچنين تلاش و كوشش و تحمل رنج... تا اينكه عمل شخص درست و طبيعى انجام شود. ››
بدين ترتيب و با توجه به همه اين معانى، تحصيل عبارت است از سير مستمّر و متوالى كه به وسيله آن بتوان پرورش اخلاقى، عقلى و جسمى را به نسلهاى جديد انتقال داد تا اينكه بدين وسيله بتوانند ايدهآلها، آرمانها و فرهنگشان را تحصيل كنند.
متخصص تعليم و تربيت اين كلمه را به دو معنى استعمال مىكند:
1. به وسيعترين مفهوم يعنى به معناى همه آثار جسمى و بيولوژيكى (زيستشناسى)، اخلاقى و اجتماعى، به وضعى كه مسير حيات فرد و اجتماع را شامل باشد؛
2. به معناى محدودترى كه فقط حاكى از تأثير نفوذ مدرّسان مدارس و دبيرستانها و ساير مؤسسات فرهنگى و تحصيلى باشد.
به هرحال تحصيل عبارت است از سير همه جانبه كليه آثار همه وجوه و جنبههاى حيات محصل. بدين جهت است كه زندگى هر ملّتى منوط به تحصيل يا تعليم و تربيت اوست.
يك ضربالمثل چينى اين معنى را به خوبى تصوير مىكند كه مىگويد:
‹‹ اگر نقشه يكسالهاى داريد؛ يك نهال غرس كنيد؛ اگر نقشه دهسالهاى داريد؛ درختهايى غرس كنيد؛ اگر نقشه هزار سالهاى داريد؛ مردانى را غرس كنيد! ››
بلى بر اثر تحصيل يا تعليم و تربيت است كه مردانى غرس مىشوند و هزارهها به وجود خواهد آمد.
اصول ديگر از اصول تعليم و تربيت اين است كه بايد به دانشجويان معلومات معتدل، فشرده و تلفيق شدهاى را كه از هر نظر به يكديگر مرتبط مىباشند آموخت. دانشجويان بايد در عين توجه به كثرت و تنوع پديدههاى جهان، با وحدت جهان و وحدت حيات مواجه شوند.(60)
گزارش كميسيون تعليم و تربيت هندوستان به شرح زير تنظيم شدهاست:
متفكران شرق و غرب همه اين موضوع را پذيرفتهاند و قبول دارند كه مقصود از تعليم و تربيت بهطور كلى اين است كه تصوير جامع وشاملى از جهان و طريق سالم و كاملى از حيات، تهيه شود و ما بايد به وسيله آن حق دوربينى و ديد وسيع و بصيرت تلخيص شدهاى درباره رشتههاى مختلف كسب كنيم.
60- يعنى دانشجويان بايد به خوبى تشخيص دهند كه جهان با همه وسعت و عظمت و تنوعى كه دارد ‹‹ يكى ›› است و حيات نيز با همه جلوههاى گوناگونش ‹‹ يكى ›› است.