اند تا بعد در جهت حركت اولى باشد . و مبدء عمارت از جانب مشرق موضعى است كه آن را دژ گنگ مى خوانند و از جانب مغرب جزيره ها كه وقتى معموره بوده است و اكنون خرابست و آن را جزائر خالدات خوانند و از آنجا تا ساحل درياى مغرب ده درجه است و بعضى مبدء عمارت از جزاير خالدات گرفته اند و بعضى از ساحل درياى مغرب . و ببايد دانست كه طول بقعه ها عبارت است از قوسى كه ميان مبدء عمارت باشد و ميان دائره نصف النهار آن بقعه كه معروض باشد ( كذا كه مفروض باشد ظ ) و از دائره معدل النهار . و عرض بقعه عبارت از قوسى بود كه ميان معدل النهار بود و سمت الراس آن بقعه از دائره نصف النهار آن بقعه و آن مساوى ارتفاع قطب معدل النهار بود در آن بقعه]). ( ص 54 56 ط 1 ) اين بود عبارت محقق طوسى كه از زبده وى به عنوان مزيد بصيرت نقل كرده ايم . زبده ياد شده سى باب در فن هيئت است كه با رساله كائنات الجو محمد طالش و رساله صفيحه شيخ بهائى در اسطرلاب در يك مجلد در سنه 1322 هق در تهران چاپ سنگى شده است .
عبارت مذكور خواجه را از روى آن نقل كرده ايم . ما هنوز نسخه مخطوط از زبده بدست نياورده ايم و مطبوع آن در دست داناى فن تصحيح نشده است لذا بدان صحيفه گرامى بسى تصحيف روى آورده است . بحمدالله تعالى دوستان عزيز من با اين كه تازه چهل و پنج درس از علم شريف هيئت را فرا گرفته اند اكنون در حدى اند كه عبارت زبده را به خوبى فهم مى كنند خداى سبحان را بر اين موهبت شاكريم . و مع ذلك براى زيادتى استبصار در پيرامون كلمات خواجه برخى دانستنيها را مى نگاريم : قوله([ :
زمين گرد است]). . . اجماع دانشمندان هيوى از قديم تا اليوم بر كروى بودن و يا شبه كروى بودن ارض است و مسائل هيوى مبتنى بر اساس كره بودن آنست . و بر سر زبان و قلم آنان كره ارض است . و براهين رياضى و تجربى بسيار بر كروى بودن آن اقامه فرموده اند . پاره اى از آن براهين متفكران در خلق آسمانها و زمين را با ذكر ماخذ آنها در درس شانزدهم دروس معرفة الوقت و القبله آورده ايم و در اين دروس نيز به تفصيل بازگو مى كنيم . اكنون در موضوع كرويت ارض به بيان رشيق علامه بهائى در حديقه هلاليه كه رساله اى وجيز و عزيز در شرح دعاى چهل و سوم صحيفه سجاديه است كه از دعاهاى آنحضرت است چون به ماه نو ( هلال ) مى نگريست اكتفا مى كنيم آن جناب در پيرامون برخى از مسائل هلال فرمايد : ([ تحقق امثال هذه المسائل المبنيه على تخالف الافاق فى تقدم طلوع الاهلة و تاخرها ظاهر بناء على ما ثبت من كروية الارض . و الذين انكروا كرويتها فقد انكروا تحققها