عقل گرایی در تفاسیر قرن چهاردهم

همچنين تفسير كسى كه قرآن را فرو فرستاده حكيمى على الاطلاق دانسته، سوره سوره، آيه آيه، كلمه كلمه و حتى حرف حرفِ آن را داراى حكمت ومعناى خاصى تلقى مى كند و پيوندى محكم و معنى دار بين آنها برقرار مى داند و به جستجوى ارتباط بين آيات و سوره ها، بين اسماى الهى در انتهاى آيات با مطالب آن آيه، بين حروف مقطعه در ابتداى سوره ها با مطالب سوره ها و ... مى پردازد، با تفسير كسى كه چنين باورى را اذعان ندارد، متفاوت است.

و نيز مفسرى كه خطاب قرآن را متوجه تمام افراد بشر، در تمام دوران ها و زمان ها مى داند، از اعجاز قرآن و وجه تحدّيِ آن تحليلى متفاوت از ديگران ارائه مى دهد.

اين اصول و پيش فرض ها كه از اهميتى فوق العاده در تفسير قرآن برخوردارند، اگرچه ممكن است مورد تأييد وحى و نقل باشند، ولى در اصل، نتيجه استدلال هايى عقلانى هستند. درستيِ احتمال وجوه متعدد براى اين اصول و پيش فرض ها، كه عملاً نيز چنين است و مفسران در اين موارد اتفاق نظر ندارند، خود مؤيد بر عقلانى بودن اين مبانى و پيش فرض ها است كه در دوران اخير، جايگاه ويژه اى در تفسير پيدا كرده است.

پيدايش سبك هاى مختلف تفسيرى، همچون علمى، هُدايى، ادبى و حَرَكى، يكى از پيامدهاى اعتقاد به اين مبانى است.

و سرانجام آن كه عقلگرايى مشخص ترين ويژگيِ تفاسير در دو قرن اخير است.

1. گاليله.

2. كريم مجتهدى، مجموعه پژوهش هاى تاريخى، ج‏3، ص‏23.

3. هشام شرابى، روشنفكران عرب و غرب، ص‏53؛ و نيز ر.ك: محمدماهر حمادة، رحلة الكتاب العربى الى ديارالغرب فكراً ومادة.

4. هشام شرابى، روشنفكران عرب و غرب، ص‏29.

5. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏79.

6. وحيد اختر، سرسيد احمدخان وانديشه دينى، ص‏67.

7. شيخ محمد اكرم، )سرسيد احمدخان هندى و دانشگاه عليگر(، ترجمه على قرائى و رسول جعفريان، مجله تاريخ و فرهنگ معاصر، دوره اول، شماره 2، )زمستان 73)،ص‏89.

8. ابوالحسن على ندوى، ارزيابى تمدن غرب، ص‏127.

9. همان، ص‏119 و 120.

10. همان، ص‏125 - 122.

11. محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏180 176؛ حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏124 و 125؛ فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏143.

12. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏111 ،97 و 113؛ عبدالمجيد عبدالسلام المحتسب، اتجاهات التفسير فى العصر الحديث، ص‏148 142؛ فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏373 356.

13. مرتضى مطهرى، بررسى اجمالى ازنهضتهاى اسلامى در صد ساله اخير، ص‏26.

14. على اكبر ثبوت، نگاهى به تفسير سرسيد احمدخان، ص‏86.

15. وحيد اختر، سرسيد احمدخان و انديشه دينى، ص‏54.

16. على اكبر ثبوت، نگاهى به تفسير سرسيد احمدخان، ص‏86.

17. مراد، آ. و ديگران، نهضت بيدارگرى در جهان اسلام، ص‏159.

18. در مبحث كمونيسم و فلسفه جديد همين تحقيق نيز به اين موضوع پرداخته شد.

19. محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسيرالقرآن فى مصر، ص‏723 و 724.

20. همان، ص‏727 628؛ عبدالمجيد عبدالسلام المحتسب، اتجاهات التفسير فى العصر الحديث، ص‏309 247؛ فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏279 - 263؛ فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، اتجاهات التفسير فى القرآن الرابع عشر، ص‏646 545.

21. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏409.

22. محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسير القرآن فى مصر، ص‏741 ،636 ،323 و 742؛ فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏215.

23. محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسير القرآن فى مصر، ص‏309 و 312.

24. محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسير القرآن فى مصر، ص‏320 و 321. براى اطلاع از نظر مفسران و آشنايى با نمونه هاى مشخص به فصل بعدى مراجعه شود.

25. رشيد رضا، التفسير للقرآن الحكيم، ج‏1، ص‏17 ،4 و 19.

26. سيد قطب، فى ظلال القرآن، ج‏3، ص‏1399؛ ج‏4، ص‏2376.

27. محمدحسين طباطبائى، الميزان فى تفسيرالقرآن، ترجمه محمدباقر موسوى همدانى، ج‏24، ص‏235. در فصل بعد، اين ديدگاه هاى مفسران را به تفصيل مطرح مى كنيم.

28. همو، ج‏20، ص‏78؛ و نيز ر.ك: ج‏4، ص‏123.

29. براى اطلاع از ديدگاه هاى كلامى مسيحيان درباره اين موضوع، ر.ك: ايان باربور، علم و دين، ترجمه بهاء الدين خرمشاهى، ص‏286.

30. محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏306.

31. عمربن ابراهيم رضوانه، آراء المستشرقين حول القرآن الكريم و تفسيره، ص‏635 632.

32. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى في مواجهة العصر، ص‏313 و 314؛ فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏447.

33. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى في مواجهة العصر، ص‏317 314.

34. فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏445 و 446.

35. عبدالمجيد عبدالسلام المحتسب، اتجاهات التفسير فى العصر الحديث، ص‏223.

36. فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏461 448؛ عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏328 307.

37. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏80.

38. استاد مطهرى برداشت اقبال در اين باره را نقد مى كنند. مرتضى مطهرى، مقدمه اى بر جهان بينى اسلامى، ص‏172 و173؛ و همو، بررسى اجمالى از نهضت هاى اسلامى در صد ساله اخير، ص‏56 51.

39. حميد عنايت، شش گفتار درباره دين و جامعه، ص‏20؛ محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏474 و 475.

40. على شريعتى، اسلام شناسى، ص‏70.

41. طنطاوى جواهرى، الجواهر فى تفسير القرآن الكريم، ج‏2، ص‏112.

42. سيد قطب، فى ظلال القرآن، ج‏4، ص‏2401.

43. ايان باربور، علم و دين، ص‏36.

44. وحيد اختر، سرسيد احمدخان و انديشه دينى، ص‏56 ،55 و 68.

45. به نقل از: سيد قطب، آفرينش هنرى در قرآن، ترجمه محمدمهدى فولادوند،ص اول؛ و نيز ر.ك: على شريعتى، امت و امامت، ص‏13.

46. محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسير القرآن فى مصر، ص‏630 و 631.

47. محمد رشيد رضا، التفسير للقرآن الحكيم، ج‏2، ص‏64.

48. طنطاوى جوهرى، الجواهر فى تفسير القرآن الكريم، ج‏2، ص‏51.

49. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏439 435؛ فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏615 - 596.

50. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏303 294 و 390 - 388؛ محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسير القرآن فى مصر، ص‏568 544. عبدالمجيد عبدالسلام المحتسب، اتجاهات التفسير فى العصر الحديث، ص‏129.

51. فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏530.

52. محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسير القرآن فى مصر، ص‏367 و 368.

53. ايان باربور، علم و دين، ص‏421.

54. مرتضى مطهرى، بيست گفتار، ص‏280 277.

55. براى آشنايى با ديدگاه هاى سِرسيد احمدخان درباره اين موضوعات، ر.ك: وحيد اختر، سرسيد احمدخان و انديشه دينى، ص‏69 67؛ على اكبر ثبوت، نگاهى به تفسير سرسيد احمدخان، ص‏82 75. براى اطلاع كلى از ديدگاه هاى مفسران متأخر درباره اين موضوعات، ر.ك: فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏479 649 مباحث وحى، قيامت، معجزات، ملائكه و جن.

56. فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏626.

57. همان، ص‏548؛ و موارد مشابه: ص‏553 547.

58. هشام شرابى، روشنفكران عرب و غرب، ص‏42.

59. براى آشنايى با ديدگاه هاى عبده درباره شخصيت هاى اروپايى، ر.ك: حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏129.

60. براى آشنايى با شباهت ها وتفاوت هاى نهضت تجدد گرايى در عالم اسلام ونهضت پروتستان، ر.ك: حميد عنايت، شش گفتار درباره دين و جامعه، ص‏12 و 13؛ هشام شرابى، روشنفكران عرب و غرب، ص‏32.

61. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏176.

62. على شريعتى، امت و امامت، ص‏4.

63. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏329.

64. محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏141. او از عبده در اين باره سخنى را نقل مى كند.

65. مهدى بازرگان، راه طى شده، ص‏78 76.

66. ايان باربور، علم و دين، ص‏321.

67. طنطاوى جوهرى، الجواهر فى تفسيرالقرآن الكريم، ج‏3، ص‏19 و 20.

68. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏87 ،86 و 444؛ محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسيرالقرآن فى مصر، ص‏653.

69. محمد ابراهيم شريف، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏368.

70. همان، ص‏628.

71. طنطاوى جوهرى، الجواهر فى تفسير القرآن الكريم، ج‏5، ص‏188.

72. مرتضى مطهرى، بررسى اجمالى از نهضت هاى اسلامى در صد ساله اخير، ص‏94.

73. هشام شرابى، روشنفكران عرب و غرب، ص‏152.

74. آيا در قرآن تدبر نمى كنيد؟ و درحالى كه اگر از طرف غيرخداوند بود در آن اختلاف بسيارى مى يافتند.

نساء آيه 82.

75. محمدحسين طباطبائى، الميزان فى تفسيرالقرآن، ج‏5، ص‏160 159؛ و همو مباحثى در وحى و قرآن، ص‏64.